गाबोच्या गावात : बोगोटा : सुनील तांबे

लिबार्डो सारमिएन्तोस अन्झोला या अर्थतज्ज्ञाच्या अंदाजानुसार कोलंबियातील दहा लाख शेतकरी भूमीहीन आहेत. गेल्या पन्नास वर्षांत यादवी युद्धात अडीच लाखांहून अधिक माणसं ठार झाली. कित्येक लाख लोकांना स्थलांतरीत व्हावं लागलं. शांतता करारानंतर अनेक माजी क्रांतीकारकांचे खून झाले. देशाच्या एकूण बजेटच्या ३० टक्के रक्कम लष्करावर खर्च होते. लष्कराच्या आधुनिकीकरणासाठी अमेरिकेने या देशामध्ये सुमारे २० अब्ज डॉलर्स ओतले. कोकेनच्या तस्करीला आळा घालण्यापेक्षा कम्युनिस्ट क्रांतीकारकांचा बीमोड करण्याला लष्कराने प्राधान्य दिलं आहे. 

अल्हेंद्रो रेयेस या कृषीअर्थतज्ज्ञांना भेटायला त्यांच्या घरी गेलो. इमारत टोलेजंग होती. प्रवेशद्वार काचेचं होतं. ओळखपत्र दाखवल्याशिवाय आणि यजमानाने तुमच्या आगमनाची वर्दी दिली नसेल तर ते प्रवेशद्वार उघडायचं नाही. किराणा, फळं-भाजी, अमेझॉन, स्विगी, झोमॅटो या सेवांसाठी एक खिडकी उघडली जायची. पहारेकरी त्यातून सर्व माल घ्यायचा. बोगोटा ही गेटेड कम्युनिटी आहे. रेस्त्रां, दुकान, हॉटेल, हॉस्पीटल वगळता कोणत्याही इमारतीत ओळखपत्र वा आगाऊ वर्दी दिल्याशिवाय प्रवेश मिळत नाही. स्मार्टफोनवर या सर्व बाबी क्यूआर कोडसह असायला हव्यात.

कोलंबियामध्ये कमालीची आर्थिक विषमता आहे. ८५ टक्के जमीन एक टक्का लोकांच्या ताब्यात आहे. म्हणून कोलंबियाला यादवी युद्धांचा मोठा इतिहास आहे, अल्हेंद्रो म्हणाले. वॉर ऑफ थाऊजंड डेज १८९९-१९०२ या काळात कोलंबियामध्ये  कॉन्झर्वेटिव आणि लिबरल यांच्यामध्ये यादवी युद्ध सुरु होतं. मार्खेजचे आजोबा, कर्नाल निकोलस मार्खेज या लिबरल्सच्या फौजेत दाखल झाले आणि कर्तबगारीच्या जोरावर कर्नल या हुद्द्यापर्यंत पोचले. १९०२ साली निरलांदियाच्या तहानंतर लिबरल फौजेने शस्त्रं खाली ठेवली. लिबरल्स आणि कॉन्झर्वेटिव यांच्यातलं दुसरं यादवी युद्ध– ला व्हायोलेन्सिया.  गेतियनच्या हत्येनंतर म्हणजे १९४८ साली सुरु झालं. एक दशक हे युद्ध सुरु होतं. वन हंड्रेड इअर्स ऑफ सॉलिट्यूडमध्ये वॉर ऑफ थाऊजंड डेज च्या कालखंडाचं चित्रण आहे. नो वन राईट्स टू कर्नल, इन इव्हिल अवर या मार्खेजच्या कादंबर्‍यांमध्ये ला व्हायोलेन्सियाचं चित्रण आहे. १९६६ ते २०१६ या काळात रेव्होल्यूशनरी आर्म्ड फोर्सेस ऑफ कोलंबिया म्हणजे फार्क या मार्क्सवादी क्रांतीकारकांच्या संघटनेने सरकारच्या विरोधात युद्ध छेडलं होतं.  ८५ टक्के जमीन ताब्यात ठेवलेले १ टक्का लोक म्हणजे बहुराष्ट्रीय कंपन्या आहेत. त्यांनी जंगल अर्थात सार्वजनिक मालकीची जमीन ताब्यात घेतली आहे. त्यांच्या फौजा आहेत. या फौजांना निमलष्करी दलं म्हणतात. क्रांतीकारक, निमलष्करी दलं, पोलीस आणि लष्कर यांच्यातील रक्तरंजित संघर्षात लाखो लोक ठार झाले, सुमारे सत्तर लाख विस्थापित झाले आहेत. वीस लाख महिला लैंगिक अत्याचारांना बळी पडल्या आहेत. फार्क आणि कोलंबियाचं सरकार यांच्यातील शांतता कराराच्या वाटाघाटींमध्ये अल्हेंद्रो रेयेस यांनी महत्वाची भूमिका बजावली होती. 

वन हंड्रेड इअर्स ऑफ सॉलिट्यूड यामार्खेजच्या कादंबरीत बनाना कंपनी खलनायक आहे. युनायटेड फ्रूट कंपनीची पिवळी आगगाडी येईपर्यंत कोलंबियाच्या किनारपट्टीवरील अनेक गावं संथ जीवन जगत होती. सिनागा, आराकाताका, फुंडासिया ह्या गावांमध्ये पोस्ट आणि तार ऑफीसं उभी राह्यली. नवी हॉटेलं आणि वेश्यांच्या वस्त्या आल्या. हजारोंच्या संख्येने आलेले कामगार आपली खेचरं खुंटाला बांधून कामावर हजर झाले. कुदळी, कोयत्यांनी त्यांनी जंगल साफ करायला सुरुवात केली. दिवसाला एक डॉलरपेक्षा कमी मजूरीवर ते काम करत होते. गलिच्छ बराकींमध्ये राहात होते. मलेरिया आणि टिबी ने मरत होते. १८९४ ते १९२८ हा प्रदीर्घ काळ त्यांनी अपरिमित शोषण सहन केलं. अखेरीस एक युनियन स्थापन केली. १९२८ साली त्यांनी संप पुकारला. केळी झाडांवर कुजायला लागली. रिकाम्या गाड्यांना बांधलेले बैल झोपा घेऊ लागले. रिकाम्या स्टेशनवर रिकामी आगगाडी. बारांकियाच्या बंदरामध्ये केळ्यांची वाट पाहात सात आगबोटी उभ्या होत्या. चारशे संपकर्‍यांना अटक करूनही संप फोडता येईना. तिथे आराकाताकामध्ये (मार्केजचं जन्मगाव) युनायटेड फ्रूट कंपनीने देशाच्या लष्करशहाला पार्टी दिली. जनरल कोर्तेझ कोर्टस व्हर्गास दूर वाळवंटात होतात. त्याला संपाची खबर मिळाली. तो सिनागाला रवाना झाला. तिथे हजारोंच्या संख्येने कामगार जमले होते. कमरेला विळे, कोयते. त्यांच्या बायका, आईबापांसोबत मुलंही. कंपनीने आश्वासन दिलं होतं की आज करारावर सह्या होतील. प्रत्यक्षात जनरल कोर्तेझ कोर्टस व्हर्गास तिथे येतो. युनायटेड फ्रूट कंपनीच्या मॅनेजरचा पत्ता नसतो. निदर्शनं, संप ताबडतोब थांबवा अन्यथा परिणामांना तयार राहा असा आदेश कामगारांच्या कानावर पडतो. कोणीही जागचं हलत नाही. तीन वेळा ब्युगल वाजतं आणि काही क्षणात मशीनगन, रायफली धडधडू लागतात. प्रेतांचा खच पडतो. या हत्याकांडाचं वर्णन मार्खेजने केलेलं वर्णन – बंदुकीच्या गोळ्यांच्या लाटेने आडवं केल्यावर भीतीचं रुपांतर ड्रॅगनच्या शेपटीत झालं. एका लाटेवर समोरून येणारी दुसरी लाट आदळली आणि दुसर्‍या ड्रॅगनच्या शेपटापाशी, रसत्याच्या त्या बाजूला मशिनगन न थांबता धडधडत होत्या (वन हंड्रेड इअर्स ऑफ सॉलिट्यूड).  रात्रभर सैनिक प्रेतं गोळा करत असतात. सर्व प्रेतं रातोरात समुद्रात फेकून दिली जातात. दुसर्‍या दिवशी सकाळी रस्त्यावर रक्ताचा थेंबही नसतो. वृत्तपत्रांवर कडक सेन्सॉरशिप.  “मोकोंडोमध्ये काहीही घडलेलं नाही, काहीही घडत नाहीये वा पुढे कधीही काहीही घडणार नाही असं निवेदन सरकारतर्फे जारी करण्यात येतं”. (वन हंड्रेड इअर्स ऑफ सॉलिट्यूड)

१९२९ साली योर्ग एलिसिअर गेतियन हा पेशाने वकील असणारा लिबरल पार्टीचा नेता या हत्याकांडाला वाचा फोडतो. १९२९ ते १९४८ या दोन दशकांत गेतियनचा करिष्मा कोलंबियाच्या सीमा पार करून लॅटिन अमेरिकेतील तरुणांना साद घालू लागतो. १९४८ च्या एप्रिल महिन्यात कोलंबियाच्या राजधानीत, बोगोटाध्ये नवव्या पॅन अमेरिकन कॉन्फरन्सचं आयोजन करण्यात आलं होतं. अमेरिकेच्या नेतृत्वाखाली अमेरिका खंडातील सर्व देशांचा संघ स्थापन करण्यासाठी. या परिषदेला विरोध करण्यासाठी विद्यार्थी परिषद आयोजित करण्यात येते. क्यूबाहून फिडेल कॅस्ट्रो या परिषदेसाठी येतो. ७ एप्रिल १९४८ रोजी त्याची आणि गेतियनची भेट होते. पुढची मिटिंग ९ एप्रिल रोजी दुपारी २ वाजता ठरते. गेतियन त्याच्या ऑफिसातून निघतो. रस्त्यातच त्याच्यावर मारेकरी गोळीबार करतो. गेतियन रक्ताच्या थारोळ्यात पडतो. तोपावेतो मार्खेज राजकारणापासून फटकून होता. परंतु गेतियनच्या हत्येच्या स्थळी पोचतो. त्याचा मित्र म्हणतो, तू तर कधीच गेतियनचा चाहता नव्हतास, इथे का आलास. मी कधीच गेतियनचा चाहता नव्हतो पण त्या कॉन्झर्वेटिव्जनी माझे पेन्शनचे कागद जाळून टाकलेत, मी माझ्या कथा हरवून बसलोय, मार्खेज उत्तरतो. गेतियनच्या हत्येनंतर बोगोटामध्ये दंगल उसळते. पिसाळलेल्या जमावाने झुंजीतून पळ काढणार्‍या बैलाला केवळ बुकलून ठार केला. या दंगलीला म्हणतात बोगाटाझो. या दंगलीनंतर ला व्हायोलेन्सिया हा कोलंबियाच्या इतिहासातील रक्तरंजित कालखंड सुरु झाला. नो वन राईटस टू कर्नल, इन इव्हिल अवर या कादंबर्‍यात या कालखंडाचं चित्रण मार्केजने केलं आहे. मार्केज महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी बोगोटामध्ये होता. ‘एल एक्सपेक्टेडोर’ या बोगोटातल्या वर्तमानपत्रात त्याची पहिली कथा प्रसिद्ध झाली. पत्रकारितेची सुरुवात त्याने बोगोटामध्ये केली. बोगोटातल्या रेस्त्रांमध्ये आणि ट्राममध्ये त्याने दणकून वाचन केलं. बोगोटाझोनंतर मार्खेज बस पकडतो आणि कॅरेबियन समुद्राच्या किनार्‍यावरील कार्तेहेना या शहरात जातो. 

अल्हेंद्रो रेयेस यांच्या घरातून निघायला रात्र झाली. उबर कॅब बुक करत होतो. मात्र ड्रायव्हर ट्रीप कॅन्सल करत होते. अखेर सांतियागो आला. सांतियागो गप्पिष्ट होता. परंतु जुजबी इंग्रजी बोलता यायचं. मला जुजबी स्पॅनिशही येत नाही. त्यामुळे गुगुल ट्रान्सलेटरच्या मदतीने मी त्याला सांगितलं की गॅब्रिअल गार्सिया मार्खेज या लेखकाच्या गावांना मी भेटी देतोय. सांतियागोने मार्खेजच्या चार-सहा कादंबर्‍यांची नावं घेतली. मी त्या वाचल्या होत्या. गाबोने कोलंबियातील कॅरॅबियन संस्कृती टिपली आहे. कोलंबियात विविध प्रदेश आहेत. अटलांटिक, पॅसिफिक समुद्रांचे किनारे, तीन पर्वतरांगा, पठारं इत्यादी. गाबो केवळ कॅरेबियन कोस्टचं चित्रण करतो. प्रत्येक प्रदेशातली भाषा स्पॅनिशचं आहे परंतु उच्चारण वेगळं आहे, प्रत्येक बोलीचं संगीत वेगळं आहे, असं सांतियागोने सांगितलं. अर्थात गुगुल ट्रान्सलेटरच्या मदतीने. बोगोटाचं चित्रण मार्खेजच्या कथात्म लिखाणात अपवादानेच येतं. मी थक्क झालो. माझा चेहेरा पाहून सांतियागो सांगितलं की तो आर्किटेक्ट आहे. गेली चोवीस वर्षं तो याच व्यवसायात होता. परंतु दिवस फिरले, प्रोजेक्ट बंद झाले. आता उबर टॅक्सी चालवून हाता-तोंडाची गाठ घालावी लागते. मीही कॅरेबियनमधलाच आहे, अशी पुस्ती त्याने जोडली. कॅरेबियनमधले लोक दिलखुलास, बोलघेवडे असतात. बोगोटाच्या गेटेड कम्युनिटीत सांतियागोच्या गप्पांनी ऊबदार वाटलं.

वन हंड्रेट इअर्स ऑफ सॉलिट्यूड ही मार्खेजची कादंबरी १९६७ साली प्रसिद्ध झाली. लिबरल आणि कॉन्झर्वेटिव यांच्यातील यादवी युद्ध हे या कादंबरीचं एक महत्वाचं आशयसूत्र आहे. निरलांदियामध्ये लिबरल आणि कॉन्झर्वेटिव यांच्यात तह होतो. लिबरल शस्त्रं सरकारच्या हवाली करतात. परंतु शांतता करारातील एकाही अटीची अंमलबजावणी होत नाही. करारानुसार लिबरल सैन्यातील सैनिकांना पेन्शन मिळणार असतं. परंतु कुणालाही पेन्शन मिळत नाही. दस्तुरखुद्द मार्केजचे आजोबा लिबरल फौजेत कर्नल या हुद्द्यावर होते. ते आयुष्यभर पेन्शनची वाट पाहात होते. २०१६ साली संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या पुढाकाराने झालेल्या शांतता कराराची गतही निरलांदियाच्या तहासारखीच झालीय. युनायटेड फ्रूट कंपनीप्रमाणेच अनेक कंपन्यांनी जंगल जमीन बळकावून मूळच्या अमेरिकन निवासींना विस्थापित केलंय. निमलष्करी फौजा, क्रांतिकारक, पोलीस आणि लष्कराच्या अत्याचारांना बळी पडलेल्या व्यक्तींना अजूनही न्याय मिळालेला नाही. २०१९ ते २०२१ ही दोन वर्षं कोलंबियात अभूतपूर्व आंदोलन उभं राह्यलं. विषमतेच्या विरोधात, सामाजिक न्यायाच्या मागणीसाठी. या आंदोलनावर लाठीमार, गोळीबार करण्यात आला. अनेक आंदोलक ठार झाले, काही कायमचे जायबंदी झाले. बोगोटामध्ये एका आंदोलकाच्या पाठीतून एक गोळी आरपार गेली. मानवी हक्कांसाठी झगडणारे कार्यकर्ते त्याची केस लढवत आहेत. त्यांना अजून यश मिळालेलं नाही. 

निरलांदियाच्या तहावर सही करायला जाण्याआधी कर्नल ऑर्लियानो बुएंदा आपल्या तंबूत डॉक्टरला बोलावून घेतो आणि विचारतो माझं हृदय कुठे आहे. टिंक्चर आयोडिनमध्ये बुडवलेला कापसाचा बोळा छातीवरील एका बिंदूवर ठेवून डॉक्टर म्हणतो या ठिकाणी. तहावार सह्या झाल्यानंतर कर्नल तंबूत परत येतो. तह केल्यावर आपली निर्भत्सना होणार आपण कॉन्झर्वेटिवांना विकलो गेलो अशी टीका होणार याची कर्नलला खात्री असते परंतु रक्तपात थांबवण्यासाठी करार गरजेचा आहे असं त्याला मनोमन पटलं होतं. तंबूत परतल्यावर कर्नल आपलं रिव्हॉल्वर काढतो आणि डॉक्टरने जिथे खूण केलेली असते तिथे नळी टेकवून चाप दाबतो. शरीरातल्या कोणत्याही नाजूक अवयवाला स्पर्श न करता गोळी आरपार जाते. कर्नल मरत नाही. डॉक्टर म्हणतो तो माझा मास्टरपीस होता. मी वाचलो याचा मला राग आलेला नाही तर तू मला मूर्ख बनवलंस म्हणून मी चिडलोय, कर्नल डॉक्टरला म्हणतो. 

२०२१ साली बोगोटामध्ये एका तरुण निदर्शकाच्या पाठीतून गोळी आरपार जाते, शरीराच्या कोणत्याही नाजूक भागाला न दुखावता.