अनुवादात गवसणारा अस्पर्शाचा स्पर्श : अनुवाद आणि भाषा । इंग्रजी व्याख्यान : सुंदर सारुक्काई ।मराठी अनुवाद: माया निर्मला 

१

अनुवाद–अध्ययनाच्या आधुनिक विद्याशाखेची मुळं बायबल–अध्ययनात, विशेषत: धार्मिक ग्रंथांचा मानवी भाषांमध्ये अनुवाद करताना येणाऱ्या समस्यांमध्ये शोधली जातात. अनुवादाच्या या विशिष्ट सूत्रीकरणाचा एक दुर्दैवी आणि अक्षम्य प्रभाव आपल्या अनुवादाविषयीच्या आकलनावर आजतागायत पडलेला दिसतो. एक मूळ संहिता अस्तित्वात असते आणि तिचा अनुवाद कधीच नेमका नसतो, या पायाभूत पूर्वकल्पनेवर ते आधारलेलं आहे. मूळ संहितेची व्याख्याच अशी परिभाषित केली गेलीय की अनुवाद तिच्याशी कधीच बरोबरी करू शकणार नाही. या व्याख्येनुसार, पारलौकिक आणि माणसांच्या जगातील संहितांमधल्या अंतरासारखंच पार न करता येणारं अंतर कोणतीही मूळ संहिता आणि अनुवादित संहिता यांच्यामध्येही मानलं जातं. त्यामुळे मूळ संहिता नेहमीच अगम्य, अस्पर्श ठरली आहे. 

भाषेच्या स्वरूपाविषयी बाळगलेल्या काही गृहीतकांमुळे अशा दृष्टिकोनाचा पगडा शतकानुशतके टिकून राहिला आहे. ती गृहीतकं, दोन वेगवेगळ्या अवस्थांमध्ये न मिटवण्याजोगी तफावत असते अशा विश्वासावर जितकी आधारलेली आहेत, तितकीच ती मूळ संहिता आणि अनुवाद यांमध्ये मानलेल्या कायमच्या दरीला कारणीभूत आहेत.  पारलौकिक आणि मानवी भाषेत कृत्रिम दरी निर्माण करण्याच्या या कृतीमुळे साहजिकच वेगवेगळ्या मानवी भाषांमध्येसुद्धा दरी पडल्यासारखं वाटतं, ज्यामुळे आपोआप आपलं भाषांचं आकलन श्रेणीबद्ध होऊन बसतं. 

‘देवांच्या भाषेत सत्याची सर्वोत्तम अभिव्यक्ती शक्य होते’ अशा विश्वासामुळे त्यांच्या अनुवादामधल्या संभाव्य समस्या फिजूल ठरतात. केवळ धार्मिक ग्रंथच नाही, तर गणितासारख्या ज्ञानभाषांबाबतही अशी समजूत बाळगली जाते. सत्याच्या आणि ज्ञानाच्या अभिव्यक्तीसाठी सर्वोत्कृष्ट मानलं जाणं हे गणितीय आणि धार्मिक संहितांमधलं साधर्म्य मानलं जातं. गंमत म्हणजे, ‘काही भाषांमध्ये अभिव्यक्तीची अद्वितीय क्षमता असते’ असे दावे फार पूर्वीपासून करण्यात आले आहेत. उदाहरणार्थ, काव्यासाठी उर्दूला, तत्त्वज्ञानासाठी जर्मनला, कर्नाटकी संगीतासाठी तेलगूला सर्वोत्तम भाषा मानलं गेलं आहे. काही भाषांना एखाददुसऱ्या प्रकारच्या अभिव्यक्तीसाठी सर्वांत अनुकूल आणि सर्वोत्तम भाषा ठरवून, भाषांमध्ये पार करता येणार नाही अशी दरी निर्माण केली जाते. एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत अनुवाद करणं हे अजूनही भाषेविषयीच्या या अडथळ्यांच्या आधिभौतिक तत्त्वज्ञानात खोलवर रुतलेलं आहे. 

‘सत्याची स्वतःची अशी भाषा असते, जिचा कोणत्याही मानवी भाषेत अनुवाद केला जाऊ शकत नाही’ या दृढ विश्वासाच्या अंमलाखाली विज्ञानासारख्या ज्ञानशाखांची निर्मिती झाली. अनुवादाचं अध्ययन शतकानुशतके चालू असलं, तरी विज्ञानक्षेत्र अनुवादातल्या संभाव्य समस्यांविषयी निश्चिन्त असणं हे या पूर्वग्रहाचं देणं आहे. एखाद्या कवितेचा अनुवाद क्लेशकारक वाटू शकतो, पण विज्ञानक्षेत्रात अशा चिंता कधीच भेडसावत नाहीत. एकोणिसाव्या शतकाच्या शेवटी आणि विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला नैसर्गिक विज्ञानातील बीजसंहिता प्रामुख्याने जर्मन, फ्रेंच आणि रशियन यांसारख्या भाषांमध्ये लिहिल्या गेल्या. पण आज विज्ञानाची जागतिक भाषा इंग्रजी आहे.

अनुवादाच्या ज्या समस्या साहित्यिक अनुवादाच्या क्षेत्रातील अनुवादकांना भंडावतात, त्यांचा साधा उल्लेखही वैज्ञानिक ग्रंथांचा इंग्रजीत अनुवाद करताना सापडत नाही, हे एक कोडंच आहे. या अनुल्लेखाने आश्चर्यचकित होऊन मी अनुवाद–अध्ययनाकडे वळलो. विज्ञानासाठी गणिती भाषा अनिवार्य आहे, आणि गणित अनुवादनीय नाहीये अशा श्रद्धेपोटी विज्ञानक्षेत्रातल्या अनुवाद-व्यवहाराकडे एक समस्या म्हणून पाहिले जात नाही, असं मला आढळलं. इंग्रजीसारख्या नैसर्गिक भाषेत गणिताचा अनुवाद शक्य नसल्याच्या दाव्यामुळे गणित आणि इतर भाषांमध्ये मिटवता येणार नाही अशी दरी निर्माण केली जाते. त्यायोगे, आपोआपच सत्य व्यक्त करण्यासाठी गणितमात्र आवश्यक आणि अनिवार्य ठरतं, आणि सत्य नेमकेपणाने प्रकट करण्याची गणिताइतकी क्षमता कोणत्याही बोलल्या जाणाऱ्या भाषेत नाही, असा समज होतो. गंमत म्हणजे, गणित आणि नैसर्गिक भाषा यांच्यात नैसर्गिक संबंध असला तरी, गणिताविषयीच्या अशा समजुतींमुळे गणिताला अत्यंत उच्च दर्जाची अस्पर्शनीयता बहाल केली जाते. भाषाशास्त्राने आणि भाषेच्या विज्ञाननिष्ठ अध्ययनाने जरी भाषांकडे पूर्णपणे स्वतंत्र अशा प्रणाली म्हणून न पाहता विशिष्ट भाषिक समूहाचे घटक म्हणून पाहण्याची शक्यता निर्माण केली असली, तरी त्यामुळे भाषांमधल्या परस्परभेदांचे निराकरण होण्यास मदत झालेली नाही. 

अनुवाद समजून घेण्यासाठी, भाषांमधली तफावत शोधण्याचा सातत्याने केला जाणारा आटापिटा  प्रथम समजून घ्यावा लागेल. एक भाषा दुसरीपेक्षा नेमकी कशामुळे वेगळी ठरते? हे वेगळेपण नेमकं कशात आहे? त्यांच्या शब्दसंपदेत, त्यांच्या संकल्पनांच्या आवाक्यात, व्याकरणात अंतर्भूत असलेल्या त्यांच्या रचनाकौशल्यात, की वाचक/श्रोत्यांमध्ये निरनिराळ्या कल्पना उत्पन्न करण्याच्या त्यांच्या खास क्षमतेत? भाषा–भिन्नता हे गृहीतक इतकं जगन्मान्य झालंय की आजही अनुवादाविषयीची बरीचशी चर्चा मूळ भाषेत उभं केलेलं जग अनुवादाच्या भाषेत उभं करण्यात येणाऱ्या अडचणींभोवती घुटमळत राहते.  “एक कायमची तफावत आणि कधी भरून न येणारी झीज या गृहीतकांनी अनुवादाला आजतागायत पछाडलंय.”

अनुवादाची शक्यता आणि अशक्यता, या, भाषांमधलं अंतर आणि ते पार करण्यातल्या अडचणींविषयीचं गृहीतक यांवर अवलंबून असतात. बहुतेकदा दोन वेगवेगळ्या भाषांमधल्या संकल्पनांमधली विसंगतता आणि असमतोल यांच्या अंगाने अनुवादाचं मूल्यांकन होतं. एका भाषेत रूढ असलेल्या विशिष्ट संकल्पना दुसऱ्या भाषेत उपलब्ध नसल्याचा बाऊ केला जातो. त्यामुळे एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत अनुवाद करताना दुसऱ्या भाषेत जाणीवपूर्वक नव्याने संकल्पना घडवाव्या लागतात. तथापि, अशी भूमिका घेताना संकल्पनांचा अर्थ नीट समजून घेतला जात नाही. तत्त्वतः कोणताही शब्द अनुवादनीय असतो. शब्दांचा नेमका अनुवाद होऊ शकतो की नाही, हा प्रश्न भाषांमधील दरीच्या गृहीतकाशी संबंधित आहे.  अनुवादाविषयीचा प्रश्न हा ह्या दरीविषयीचा प्रश्न आहे. 

आश्चर्य वाटेल, पण ही दरीची संकल्पना कदाचित भाषेविषयीच्या तत्वविचारासाठीही पायाभूत ठरते. इथे दरीची संकल्पना केवळ भाषांमधल्या दरीला लागू नाही तर, भाषा म्हणजे काय, या संकल्पनेतही अंतर्भूत आहे. खरं म्हणजे, अनुवादतील दरीचा प्रश्न, सर्वप्रथम, भाषेच्या परिभाषेत अंतर्भूत असलेल्या दरीसंदर्भात उद्भवतो. भाषेपेक्षा अनुवादाला प्राधान्य देणारा हा अजून एक युक्तिवाद, अनुवाद हा भाषेनंतर नाही तर भाषेआधी घडतो, आणि अनुवादाच्या संकल्पनेयोगे भाषा खरोखर काय आहे ते परिभाषित होतं, असं सुचवतो. 

मूळ संहिता आणि तिची नकल यांच्यात असलेली तफावत, जो अनुवादाचा स्थायीभाव मानला जातो, तो मुळात भाषेचाच स्थायीभाव असतो. जग ह्याच मूळ संहितेवर भाषेचा डोलारा उभा आहे. भाषेची व्युत्पत्ती ‘शब्द जगाला अनुसरतात’ या पूर्वपक्षावर आधारलेली आहे. शब्द जगाशी बरोबरी करू पाहतात. जगाचं वास्तव हुबेहूब उभं करण्याच्या उद्देशाने शब्द जगाचं (वस्तू, गुण, घटना इत्यादींचं) वर्णन करतात. परंतु वास्तव रूप आणि त्याचं शब्दांत केलेलं वर्णन यांत नेहमीच एक तफावत असते.  भाषा आणि जग यांच्यातलं अमीट अंतर हीच ती आदिम तफावत. तत्त्वज्ञान आणि विज्ञान यांसारख्या ज्ञानशाखांच्या निर्मितीमध्ये अगदी सुरुवातीपासून सहभाग असलेल्या भाषेवरचा दृढ अविश्वास, हा मुळात भाषेच्या आहे तसं हुबेहूब मांडण्याच्या क्षमतेविषयी बाळगलेला अविश्वास आहे.

ही कायमची तफावत शब्द आणि शब्दार्थ यांच्या टप्प्यावर पुन्हा दिसून येते. शब्द म्हणजे शब्दार्थ नाहीत. एखादा शब्द केवळ अर्थाकडे निर्देश करतो, परंतु तो त्या अर्थापर्यंत कधीच पोहोचत नाही. शब्दार्थ उलगडून दाखवण्यासाठी इतर शब्दांची गरज पडते. ही कधी न संपणारी प्रक्रिया आहे.  म्हणजेच, समतुल्यता, बिनचूक अनुवाद इत्यादी अनुवादासंदर्भात अनेकदा ऐरणीवर येणारे मुद्दे मूळ भाषेलाही लागू पडतात. सममूल्यतेची समस्या केवळ अनुवादात नाही, तर भाषेतच आहे. अशा भूमिकेतून अनुवादाकडे अगदी निराळ्या दृष्टिकोनातून पाहणं शक्य आहे.

भाषेच्या बहुतेक सर्व कार्यांमध्ये ही समस्या आढळते. अर्थवहन, वर्णन, अभिव्यक्ती किंवा संवादाचं साधन अशा कोणत्याही अंगाने पाहिलं तरी भाषेत तफावतीची समस्या आढळते. या समस्येचं मूळ केवळ भाषा किंवा अनुवाद यांच्या स्वरूपात नाही, तर या संज्ञांकडे पाहण्याच्या दृष्टिकोनात आहे, असं मला वाटतं. पारंपारिक तत्त्वज्ञानात असो वा भाषाशास्त्रात, हा दृष्टिकोन ज्ञानात्म आहे. ज्ञानसंकल्पनेच्या अंगाने घटितांच्या अध्ययनासाठी योजलेली ही एक विशिष्ट चौकट आहे. सर्वसाधारणपणे, ही प्रक्रिया विश्लेषक असते आणि आकलनासाठी घटितांना तुकड्यातुकड्यांमध्ये मोडते. जसं की, भाषेला शब्दांमध्ये मोडलं जातं, नंतर त्यांची वाक्यांमध्ये जुळणी होते, वाक्यांची मग आटोपशीर मोळी बांधली जाते, इत्यादी. भाषेचं अशा पद्धतीने केलेलं अध्ययन मूळ संहिता आणि तिची नकल यांमधल्या पेचाला कारणीभूत आहे.  

२

भाषांमधल्या श्रेणिबद्धतेचं गृहीतक डावलून भाषांमधलं साधर्म्य समजून घेण्याचा एक वेगळा मार्ग आहे, जो मूळ संहितेपासून सुरुवात करून (अनुवादात) ती नव्याने पुन्हा घडवू पाहत नाही. भाषा आणि अनुवाद यांचं अध्ययन निराळ्या पद्धतीने करू पाहणारा हा दृष्टिकोन आता तितकासा नवा राहिला नाहीये, आणि आजमितीला अनेक विद्याशाखांच्या सुधारित अध्ययनपद्धतीमध्ये अंतर्भूत आहे. विद्याशाखा विकसित होताना त्यांमध्ये भाषिक वळण, शरीर आणि भौतिकता यांना मध्यवर्ती मानणारं वळण, आणि अलीकडचं संवेदन आणि भाव यांवर भर देणारं वळण अशी अनेक “वळणं” आली आहेत.

मला या संवेदनकेंद्री वळणातून भाषा आणि अनुवाद या संकल्पनांकडे पाहायचं आहे. म्हणजेच, भाषेच्या ‘अनुभवा’पासून सुरुवात करायची आहे. त्याकरता आपण भाषेचा तिच्या विश्लेषणात्मक घटकांच्या परिभाषेत नाही, तर भाषेच्या अनुभवाच्या परिभाषेत विचार करणं आवश्यक आहे. भाषेविषयीचं आपलं म्हणणं त्या अनुभवावर आधारलेलं असावं लागेल. रीटा कोठारी यांच्या ‘अनइझी ट्रान्सलेशन्स‘’ (Uneasy Translations) या पुस्तकाचा अपवाद सोडला, तर अशा दृष्टिकोनातून भाषा आणि अनुवाद यांकडे पाहणारं फार कमी लिखाण सध्या उपलब्ध आहे. हा दृष्टिकोन आपल्याला अनुवादाचं स्वरूप आणि व्यवहार यांविषयी काय सांगू शकतो? ते पाहू. 

सर्व भाषांमध्ये एक समान सूत्र असतं: ते म्हणजे ध्वनी. एकेक भाषा ही ध्वनींची एकेक मालिका असते. (सांकेतिक भाषा किंवा हावभावांची भाषा, इत्यादी, अंतर्भूत असलेली निव्वळ एक चिन्हव्यवस्था, अशी भाषेची व्यापक व्याख्या मी इथे विचारात घेत नाहीये.) शब्द हे ध्वनी आहेत, वाक्ये ध्वनी असतात. कन्नडमधील ध्वनी इंग्रजीत सापडू शकतात. कन्नड शब्दांमध्ये ते इंग्रजी असण्याच्या शक्यता अंगभूत असतात. संरचनेच्या आणि अर्थाच्या अंगाने भाषेचं अध्ययन करणाऱ्या विश्लेषक दृष्टिकोनातून वेगवेगळ्या भाषांमध्ये (त्यात प्राण्यांच्या भाषासुद्धा आल्या) आढळणारं साधर्म्य निसटून जातं. ध्वनीच्या तत्वाद्वारे भाषा समजून घेतल्याने आपल्याला भाषेची आणि अनुवादाची देखील निराळी समज येते. भाषा आणि अनुवाद दोन्ही अशा तऱ्हेने समजून घेण्यासाठी ध्वनीच्या सखोल आधिभौतिक तत्त्वज्ञानाची आवश्यकता आहे. त्यामुळे, भिन्नतेच्या नाही तर साधर्म्याच्या अंगाने ‘अनुवाद म्हणजे काय?’ असा प्रश्न विचारायला हवा. दोन भाषांमध्ये आपण जेव्हा साधर्म्याचा शोध घेऊ लागतो, तेव्हा अनुवादाच्या कृतीत अगम्य, प्रस्तुत न करता येण्याजोगं असं नेमकं काय असतं? भाषेला आकलनाचं नाही तर अनुभवण्याचं माध्यम मानलं, तर अनुवादातील तफावतीच्या त्या समस्येचं काय होईल? 

या परिसंवादाविषयी लिहिलेल्या निवेदनात एक वाक्य आहे: “भाषावाद म्हणजे अनुवादात जे हरवतं ते नाही, तर जे शिल्लक राहातं त्याकडे लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न आहे.” ‘तफावत’ म्हणून मी ज्याचा उल्लेख करत होतो तो हा अनुवादात हरवून गेलेल्या घटकांचा संकेत. अनुवादाची अशी कोणती रीत आहे, जी अनुवादात जे शिल्लक उरलं आहे त्याकडे आपलं लक्ष वेधते? आश्चर्य, वाटेल पण अनुवादात शिल्ल्लक राहिलेल्या बाबी लक्षपूर्वक ऐकणं ही भाषा अनुभवण्याची एक संवेदनशील कृती आहे. भाषा कशी समजून घ्यावी ते शिकण्याची एक विशिष्ट पद्धत म्हणून आता अनुवादाकडे पाहायला हवं. 

निरनिराळ्या चिन्हव्यवस्थांचं जटिल मिश्रण असलेल्या वैज्ञानिक संहिता सुसंगत अर्थ कसा निर्माण करतात, हे समजून घेण्याच्या माझ्या खटपटीतून अनुवाद-अध्ययनाच्या जगात माझा प्रवेश झाला. त्याची निष्पत्ती ट्रान्सलेटिंग द वर्ल्ड (Translating the World) या माझ्या पहिल्या पुस्तकात झाली, ज्यात मी भाषांमधली तफावत, विशेषतः गणित आणि बोलल्या जाणाऱ्या  भाषा यांमधली तफावत समजून घेण्याचा प्रयत्न केला. भाषा आणि अनुवाद समजून घेताना आकलनात्म वाटा न चोखाळता हळूहळू अनुभवात्म वाटांकडे वळण्याची परिणती, माझ्या नुकत्याच पूर्ण केलेल्या फॉलोइंग अ प्रेअर (Following a Prayer) या कादंबरीत झाली. माझ्या दुसऱ्या पुस्तकाची सुरुवात, भाषा एकमेकांपासून वेगळ्या आहेत असे गृहीत धरण्याऐवजी, एक भाषा दुसरीपेक्षा वेगळी का आहे हे विचारत मी केली आहे. सुरुवातीला मी कन्नड भाषेला इंग्रजीत कसे व्यक्त करता येईल याचा शोध घेतला. त्याचबरोबर, इंग्रजी आणि कन्नड यांना भाषेच्या आदिम स्वरूपात एकत्र गुंफण्याची कल्पना करणं शक्य आहे का, हे शोधायला मी सुरुवात केली. 

विश्लेषक दृष्टिकोनातून पाहता, भाषा मुख्यतः कथा, शब्द, कल्पना इत्यादींची वाहक म्हणून कार्य करते.  कथा-कादंबऱ्यांकडून जे भाव-उद्दीपन अपेक्षित असतं, ते बहुतेक वेळा कथासूत्राच्या रचनेद्वारा केलं जातं. कथेने आपल्याला उत्तेजित करावं, दुःखी करावं, आनंद द्यावा. पण भाषेला स्वतःलाच अनुभवाचा विषय आणि अनुभव घेणारी विषयी होऊ देण्याच्या वाटा कादंबरीत कशा शोधाव्यात हा माझ्यासाठी कळीचा प्रश्न होता. भाषा कशी भावते? वाचताना शब्द जे सुचवतात, त्याखेरीज स्वतंत्रपणे, नुसत्या शब्दांचा भावनांवर कसा परिणाम होऊ शकतो? शब्द आणि कथा नव्हे, तर भाषा हीच कशी भाववाहक असते हे मांडण्याचा प्रयत्न मी याद्वारे करत होतो. खरं तर, मी एक पूर्व–अनुवादित संहिता लिहू पाहत होतो, जेणेकरून मूळ संहितेपासून तिच्या तफावतीचा सामना करावा लागणार नाही, आणि ती दूर करण्याची चिंता उरणार नाही; कारण इंग्रजीत कादंबरी लिहिताना, तिचं इतर भाषांशी असलेलं साधर्म्य मी ओळखून होतो. मला मिळालेल्या पहिल्यावहिल्या प्रतिक्रिया देणाऱ्या वाचकांपैकी एका बंगाली वाचकाला, ती बंगालीतलंच पुस्तक वाचते आहे असं वाटलं होतं, याचं मला काहीच आश्चर्य वाटलं नव्हतं. एका तमिळ अनुवादकाची प्रतिक्रियाही अशीच होती. त्यालाही प्रथम, तो तमिळ पुस्तक वाचतोय, असंच वाटलं होतं. मूळ संहिता तिच्या इतर भाषांशी असलेल्या साधर्म्याबाबत जेव्हा आधीपासूनच संवेदनशील असते, तेव्हा अनुवादाची क्रिया काही निराळीच असते. 

याचं एक उत्कृष्ट उदाहरण तमिळ लेखक आणि अनुवादक श्रीनिवासन रामानुजम यांनी केलेल्या अनुवादांमध्ये मला प्रत्यक्ष पाहायला मिळालं. कथा-कादंबऱ्यांपासून ते अकादमीक साहित्यापर्यंत मुबलक अनुवाद केलेले रामानुजम हे माझ्या माहितीतल्या अनुवाद करण्यात हातखंडा असलेल्यांपैकी एक आहेत. त्यांनी माझ्या अनेक पुस्तकांचे अनुवाद केलेले असल्याने, इंग्रजीतून तमिळ अनुवाद करण्याच्या त्यांच्या कौशल्याविषयी सविस्तर चर्चा करण्याची संधी मला मिळाली. प्रस्तुत चर्चेशी संबंधित काही मुद्दे त्यात आले होते. रामानुजम यांनी त्यांच्या अनुवादप्रक्रियेचे वर्णन घटनाशास्त्रीय पद्धतीने केलं आहे. 

ते म्हणतात की, (अनुवाद करायचे असलेले) पुस्तक त्यांनी अनेकदा वाचून काढल्यावर, जेव्हा पुस्तकाचा ‘आशय’ त्यांच्या मनात घुमतो तेव्हा प्रतिध्वनीचा ‘आशय’ बहुतांशी त्यांच्या स्वतःच्याच शब्दांनी व्यापलेला असतो. त्यांच्या मते, भाषांतराची कृती हा “शब्दांना/वाक्यांना एक उच्चार किंवा स्वर देण्याचा प्रयास असतो जेणेकरून ते त्यांच्या मनात घुमणाऱ्या प्रतिध्वनीचेच शब्दांकन ठरतील.” त्यामुळे, शब्दांचा/ वाक्यांचा अनुवाद करावा की शब्दांच्या/वाक्यांच्या ध्वनीचा अनुवाद करावा, असा प्रश्न त्यांना पडतो. ते म्हणतात की, अनुवाद करताना त्यांनी केलेल्या अनुवादातला एक अत्यंत महत्त्वाचा घटक ‘ध्वनीच्या अनुवादा’द्वारे आकारास येतो. त्यामुळे केवळ शब्द आणि अर्थ यांच्या अंगांनी नाही, तर संहिता ज्या प्रकारे “विविध प्रकारचे ध्वनी, हातवारे आणि ‘चेहऱ्यावरचे‘ हावभाव आपल्यासमोर सादर करतात, त्या अंगांनी, ते संहितेकडे लक्ष देतात. अनुवादक एखाद्या अभिनेत्याप्रमाणे/अभिनेत्रीप्रमाणे संहिता सादर करतात. संहिता सादर करताना आपल्या अंतःस्थतेत घुमणाऱ्या प्रतिध्वनींचे आपण ‘शब्दांकन’ करतो.” अनुवादाची क्रिया हा ‘अनुवादकाने शब्दात/वाक्यात अनुभवलेले प्रतिध्वनी (वाचकांपर्यंत) पोहोचवण्याचा एक प्रयास’ असतो. रामानुजमनी हे कसं साधलं याची अनेक उदाहरणं त्यांनी केलेल्या कथा-कादंबऱ्यांच्या आणि कथेतर साहित्याच्या तमिळ अनुवादांमध्ये सापडतात. संभवता, संहितांच्या अशा सहसंवेदी वाचनामुळे त्यांनी केलेले विपुल अनुवाद सुकर होत असावेत. 

सादरीकरण–पद्धतीच्या अंगानी पाहिलं असता, अनुवाद एका वाचन आणि अनुभवाच्या संवेदी पद्धतीशी नातं सांगतं. या संदर्भात रामानुजम आणखी एक उल्लेखनीय उदाहरण सांगतात.  “१९९४ मध्ये, मला सिगफ्राइड लेन्झ यांनी लिहिलेल्या टाइम ऑफ द इनोसंट (Time of the Innocent) या जर्मन नाटकाचं दिग्दर्शन करण्याची संधी मिळाली. हे नाटक आधीच तमिळमध्ये अनुवादित होऊन प्रकाशित झालं होतं. कुत्थुपटराई तर्फे सादरही झालेलं होतं.” पण आधीचं भाषांतर नाटकाच्या भाषिक अंगावर भिस्त ठेवून केलेलं होतं, म्हणून नाटक दिग्दर्शित करण्याआधी रामानुजमनी नाटकाचं तमिळमध्ये पुनर्लेखन केलं. ते सांगतात, “नाटक पुन्हा तमिळमध्ये लिहिताना, मी अभिनेते आणि अभिनेत्रींच्या श्वसनावर लक्ष केंद्रित केलं होतं. कलाकारांचा श्वासोच्छ्वास लक्षात घेऊन केलेला अनुवाद नाट्यरूपात सादर करण्याजोगा होतो. प्रेक्षक ज्या प्रकारे शब्द ऐकतील ते विचारात घेऊन मी काही शब्द (ध्वनी) यांची पुनरावृत्ती केली होती. संहितांचे शब्दशः अनुवाद शब्दांमधला अंगभूत नाट्यात्म पैलू व्यक्त करत नाहीत.  नाट्यात्म अनुवाद हा भाषेचा अनुवाद नसून ध्वनीचा अनुवाद आहे.”

३

अनुवादाचं संवेदी वळण का महत्त्वाचं आहे, हे वरील उदाहरणांनी सूचित होतं. ते कार्यान्वित करण्याचे वेगवेगळे मार्ग आहेत, आणि इथे मला एक विशिष्ट प्रतिमा सुचवायची आहे, ज्यामुळे आपल्याला तफावत आणि झीज या दोन्ही पूर्वग्रहांशिवाय अनुवादाचं निराळं आकलन  होण्यास मदत होऊ  शकते. 

आधी नमूद केल्याप्रमाणे, सर्व भाषांमध्ये ध्वनी सामायिक असतो. साहजिकच ध्वनी हे भाषेचं एक संवेदी स्वरूप आहे. परंतु, वाचताना आपण भाषेचा दृष्यात्म अनुभवही घेऊ शकतो.  स्पर्श, जी आपल्या शरीरातली सर्वात वेधक संवेदन पद्धत आहे, त्याच्या भाषा आणि अनुवाद यांच्याशी असलेल्या अनिवार्य संबंधांकडे मी इथे आपलं लक्ष वेधू इच्छितो. 

बरंचसं साहित्य, विशेषत: कथात्म साहित्य, चित्तवृत्तिशील जगाबद्दल आहे. चित्तवृत्ती संवेदनांच्या जगात खोलवर गुरफटलेल्या असतात. शब्द आणि कथा आपल्याला भावतात, आपल्याला लेखनाची संवेदनात्म अनुभूती देतात, जणू काही शब्द हे संवेदनकारक वस्तू आहेत. ऑडिओबुकमध्ये किंवा कवितांच्या सादरीकरणात ऐकलेल्या शब्दात भाषेची संवेदनकारकता थेट प्रत्ययास येते. ‘ते शब्द मला भावले’ (‘those words touched me’) हा सर्रास वापरला जाणारा वाक्यप्रयोग बऱ्याचदा रूपकात्मक मानला जातो — पण त्यांचा शब्दशः अर्थही लावावा, असं मला सुचवायचं आहे. भाषेमध्ये आपल्याला स्पर्श करण्याचं सामर्थ्य असतं, पण इथे स्पर्श म्हणजे काय? (कुतूहलाची बाब ही, की ध्वनी आणि दृश्य हे दोन्ही स्पर्शाशी निगडित आहेत. उदाहरणार्थ, ध्वनिलहरी जेव्हा आपल्या कानाच्या पडद्याला स्पर्श करतात, तेव्हा आपल्याला आवाज ऐकू येतो.) ध्वनी आणि भाषा यांच्यातील संबंधांबद्दल बरंच काही बोलता येत असलं, तरी मी माझी निरीक्षणं अनुवादापुरती मर्यादित ठेवू इच्छितो. अनुवादाचं आकलन हे प्रथम आणि अग्रक्रमाने स्पर्शाच्या मुशीतून करायला हवं; कारण भाषांनी एकमेकींना स्पर्श करण्याची शक्यता अनुवादात प्रत्ययाला येते. 

अनुवाद म्हणजे एका भाषेद्वारे दुसऱ्या भाषेचा अविरत शोध घेऊन तिला स्पर्श करण्याचा प्रयास.  मूळ भाषेला स्पर्श न करू शकणं, तिला स्वतःत लपेटून स्वतःच्या अस्तित्वात सामावून न घेऊ शकणं या बाबींद्वारा अनुवाद-भाषेतल्या उणिवांचं आकलन होतं. स्पर्शक्षम नसण्याच्या ह्या आधिभौतिकतेत भाषा आणि अनुवाद यांच्यातील कायमच्या तफावतीचे मूळ आहे. अस्पर्शाच्या घटना-शास्त्र-संबंधात मी इतरत्र नमूद केल्याप्रमाणे, स्पर्श हा संपर्कापेक्षा व्यापक आहे. असा विचार करता, संहितेच्या अनुवादाची पहिली पायरी म्हणजे, दोन वस्तूंमध्ये जसा संपर्क असतो, तसा संपर्क दोन भाषांमध्ये स्थापित करणं, असं म्हणता येईल. 

संपर्क विशिष्ट ठिकाणी किंवा विशिष्ट स्थळी होतो. झाडाशी संपर्क असलेलं माकड झाड आणि त्याचं शरीर या दोन्हींच्या काही विशिष्ट ठिकाणीच टेकलेलं असतं. माकडाचे पंजे झाडाची फांदी पकडतात. इथे, माकड झाडाला स्पर्श करत नाही; फक्त त्याचे पंजे फांदी किंवा फांदीचा काही भाग पकडतात. भाषांतरात एका भाषेचा दुसऱ्या भाषेशी संपर्क होतो. माकड आणि झाडाप्रमाणे, हा संपर्क विशिष्ट बिंदूंद्वारे स्थापित होतो, जिथे दोन्ही भाषा एकमेकींना छेदतात. अनुवादाचा केवळ भाषेतील घटकांच्या संदर्भात विचार होतो, तेव्हा ती केवळ दोन भाषांमधली संपर्काची प्रक्रिया असते — ज्यात शब्द, वाक्यांश, वाक्यं, लय, छंद इत्यादी संपर्काचे बिंदू असू शकतात. म्हणून जेव्हा अनुवादाकडे या संपर्क–बिंदूंद्वारे पाहिलं जातं, तेव्हा खरं तर ते मुळीच भाषांतर्गत पुनर्वचन नसतं. 

दुसरीकडे, अनुवादाला स्पर्शाच्या कक्षेत पाहिल्याने दोन भाषांमधलं नातं बदलतं. इथे मेर्लेउ–पॉन्टी या तत्त्ववेत्त्याचं एक प्रभावी विवेचन लक्षात घेणं उपयुक्त ठरेल. एका हाताने दुसऱ्या हाताला स्पर्श करण्याचं उदाहरण तो देतो, ज्याला तो उलट-सुलभता (Reversibility) असं म्हणतो. जेव्हा शरीराचा एक हात दुसऱ्या हाताला स्पर्श करतो, तेव्हा एकाचवेळी स्पर्श केल्यासारखं आणि स्पर्श झाल्यासारखं वाटतं. जेव्हा मी स्पर्श करतो, तेव्हा मला स्पर्शही होतो. शरीराच्या एकात्मतेमुळे स्पर्श करणं आणि स्पर्श होणं हे एकाच वेळी अनुभवणं शक्य होतं. अनुवादात, एक भाषा दुसऱ्या भाषेच्या संपर्कात येते; परंतु ही क्रिया तेव्हाच स्पर्शाची क्रिया बनते, जेव्हा दुसऱ्या भाषेला स्पर्श झाल्याचा अनुभव येतो. अनुवादात समाविष्ट असलेल्या दोन भाषा शरीराच्या दोन हातांसारख्या आहेत. ध्वनी हे एक सामायिक शरीर आहे ज्याला विविध भाषांची विविध अंगं आहेत. अनुवादात एकाच वेळी एका भाषेने दुसऱ्या भाषेला स्पर्श केल्याचा आणि दुसऱ्या भाषेला स्पर्श झाल्याचा प्रत्ययास येतो. 

अनुवादाच्या प्रदीर्घ इतिहासात, अनुवाद हा नेहमी मूळ संहितेनंतर येतो आणि मूळ भाषा/संहिता यांपेक्षा नेहमीच उणा मानला जातो. अनुवादाचं स्पर्शाच्या प्रतिमानात नसणं आणि अजूनही संपर्काच्या प्रतिमानात अडकलेलं असणं ही खरी समस्या आहे. दोन भाषा काही विशिष्ट ठिकाणी एकमेकींच्या संपर्कात आल्याने भाषांतर होत नाही. भाषांतर ही एक अशी क्रिया आहे, जी स्पर्शाच्या सममितीय, लपेटणाऱ्या, आणि केवळ भाषेत परिभाषित न होऊ शकणाऱ्या अशा आदिभौतिकतेशी नातं सांगते.  म्हणजेच, तफावत आणि दरी या संकल्पनांनी सुरू होणाऱ्या अनुवादाच्या कोणत्याही सूत्रीकरणात, मूळ संहिता ही अनुवादासाठी नेहमीच अस्पर्शनीय ठरते. चांगला अनुवाद हा भाषांमधली दरी पार केल्याने होतो. एक उत्तम अनुवाद, भाषांमधील अस्पर्शनीयतेवर मात करून, भाषेला, भाषेच्या शरीराला, प्रत्येक भाषेतील विशिष्ट कळा जिच्यामुळे भाषा अनन्य ठरते तिला, अकल्पित असा स्पर्श करतो. अनुवादातल्या ‘अनु’चा कदाचित हाच खरा अर्थ आहे. 

***