स्पर्शाची ताकद | मूळ इंग्रजी लेख: हेलन केलर । मराठी अनुवाद: प्राजक्ता पाडगांवकर

काही महिन्यांपूर्वी, एका वृत्तपत्रात मटिल्डा झिग्लर मॅगझिन फॉर द ब्लाइंडच्या प्रकाशनाची घोषणा केली होती, त्यात खालील परिच्छेद आढळला :

“(ह्यातील) अनेक कविता आणि कथा वगळल्या पाहिजेत, कारण त्या दृष्टिसापेक्ष आहेत. चंद्रकिरण, इंद्रधनुष्य, ताऱ्यांचा प्रकाश, ढग आणि सुंदर दृश्यं ह्यांच्याबद्दल काही छापू नये, कारण ते अंध व्यक्तीच्या व्यंगावर बोट ठेवतात. (अंध व्यक्तीचे व्यंग अधोरेखित करतात.)”

असे विधान करणे म्हणजे मी गरीब असल्यामुळे आलिशान वाड्यांबद्दल आणि बागांबद्दल बोलू नये असे झाले. मी पॅरिसबद्दल आणि वेस्ट इंडिजबद्दल वाचू नये, कारण मी त्या प्रदेशांना प्रत्यक्ष भेट देऊ शकत नाही. मी स्वर्गाचे स्वप्न पाहू नये, कारण कदाचित मी तिथे कधीही जाऊ शकत नाही. तरीही, माझ्यातली साहसी वृत्ती मला दृश्य आणि ध्वनी ह्यांचे वाचक शब्द वापरण्यास प्रवृत्त करते, ज्यांच्या अर्थांचा अंदाज मी केवळ साधर्म्य आणि कल्पना ह्यांद्वारे  लावू शकते. दैनंदिन जीवनाचा हा एक भाग आहे, अर्धवट प्रकाशात जगणे हा एक थरारक खेळ आहे, ह्यातच मजा आहे. मी उजळून निघते, जेव्हा मी अशा अद्भुत गोष्टींबद्दल वाचते, ज्यांची व्याप्ती केवळ डोळ्यांत सामावू शकत नाही. चंद्रकिरण आणि ढग ह्यांचे उल्लेख माझ्या अधूपणावर  बोट ठेवत नाहीत : ते माझ्या आत्म्याला दुःखाच्या संकुचित वास्तवाच्या पलीकडे घेऊन जातात.

आपण जे करू शकत नाही, ते सांगण्यातच टीकाकार आनंदी असतात. ते असे गृहीत धरतात की अंधत्व आणि बहिरेपण आम्हांला डोळस आणि ऐकू शकणाऱ्या लोकांना जे अनुभवता येते अशा सर्व गोष्टींपासून पूर्णपणे वंचित करते, आणि म्हणूनच ते असा दावा करतात की आम्हांला सौंदर्य, आकाश, पर्वत, पक्ष्यांचे गाणे आणि रंग ह्यांबद्दल बोलण्याचा कोणताही नैतिक अधिकार नाही. ते घोषित करतात की स्पर्शाच्या माध्यमातून आम्हाला ज्या संवेदना जाणवतात त्या व्युत्पन्न आहेत, जणू काही आपल्या मित्रांनी आपल्यासाठी सूर्य अनुभवला आहे ! ते, त्यांनी जे पाहिले नाही आणि मी जे अनुभवले आहे, ते नाकारतात. काही धाडसी संशयवादी माझे अस्तित्व नाकारण्याइतपत पुढे गेले आहेत. मी अस्तित्वात आहे हे मला कळावे म्हणून, मी देकार्तच्या  पद्धतीचा अवलंब करते : “मला वाटते, म्हणून मी आहे.” अशा प्रकारे मी भौतिकदृष्ट्या स्थिर झाले आहे आणि माझ्या अस्तित्वाचा अभाव सिद्ध करण्याचे ओझे मी शंका घेणाऱ्यांवर टाकते. जेव्हा आपण, आपल्याला मनाबद्दल किती कमी माहिती आहे ह्याचा विचार करतो, तेव्हा एखादी व्यक्ती काय जाणून घेऊ शकते किंवा काय जाणून घेऊ शकत नाही हे (ठरवणे) गृहीत धरणे आश्चर्यकारक नाही का ? मी कबूल करते की दृश्यमान विश्वात असंख्य चमत्कार आहेत, ज्यांचा मी अंदाज लावू शकत नाही. त्याचप्रमाणे, हे उद्दाम समीक्षका, मला जाणवणाऱ्या असंख्य संवेदना आहेत, ज्या तुमच्या स्वप्नातही येणार नाहीत.

गरज, डोळ्याला पाहण्याची मौल्यवान शक्ती देते आणि त्याचप्रमाणे ती संपूर्ण शरीराला अनुभवण्याची मौल्यवान शक्ती देते. कधीकधी असे वाटते की माझ्या देहाचे सार म्हणजे, दररोज नव्याने निर्माण झालेल्या जगाकडे इच्छेनुसार पाहणारे अनेक डोळे आहेत. असे म्हटले जाते की शांतता आणि अंधार मला बंदिस्त करतात, खरे तर, ते माझ्यासाठी संवेदनांची असंख्य दालने उघडी करतात; अशा संवेदना ज्या विचलित करतात, माहिती देतात, इशारा देतात आणि मनोरंजन करतात. स्पर्श, वास आणि चव ह्या माझ्या तीन विश्वासू मार्गदर्शकांसह, मी प्रकाशाच्या शहराच्या दृष्टिक्षेपात असलेल्या अनुभवांच्या सीमेवर अनेकदा फेरफटका मारून येते. निसर्ग स्वतःला प्रत्येक माणसाच्या गरजेनुसार जुळवून घेतो. जर कोणाचे डोळे अधू असतील, ज्यामुळे ते  दिवसाचा सुंदर चेहरा पाहू शकत नाहीत; तर त्यांचा स्पर्श अधिक तीक्ष्ण आणि संवेदनशील बनतो. सरावाने, निसर्ग इतर इंद्रियांना बळकट आणि सशक्त बनवतो. ह्या कारणास्तव अंध लोक बहुतेकदा इतरांपेक्षा अधिक सहजतेने आणि स्पष्टपणे ऐकू शकतात. त्यांची घाणेंद्रिय., एक नवीन क्षमता बहाल करतात, अज्ञाताच्या भेंडोळ्यात प्रवेश करण्यासाठी. अशा प्रकारे, एका अपरिवर्तनीय कायद्यानुसार, इंद्रिये एकमेकांना पूरक ठरतात आणि सशक्त बनवतात. 

आपण स्पर्शाने चांगले पाहतो का डोळ्यांनी, हे ठामपणे सांगणे मला कठीण वाटते. मला फक्त एवढेच माहीत आहे की मी माझ्या बोटांनी पाहते ते जग जिवंत, सळसळते आणि समाधानकारक आहे. स्पर्शामुळे आंधळ्यांना हवाहवासा दिलासा मिळतो, जी अनुभूती डोळस मंडळींना क्वचितच मिळते, कारण त्यांचे स्पर्शज्ञान अपरिपक्व असते. जेव्हा ते गोष्टींकडे पाहतात, तेव्हा ते आपले हात खिशात घालतात. निश्चितच, ह्याच कारणास्तव त्यांचे ज्ञान बहुतेककरून अस्पष्ट, चुकीचे आणि निरुपयोगी असते. स्पर्शाच्या आवाक्याबाहेरील घटनांबद्दलचे आम्हांम्हा अंध व्यक्तींचे ज्ञान तितकेच अपूर्ण असण्याची शक्यता आहे. परंतु सर्व घटनांना, आपण कल्पकतेच्या सोनेरी धुक्यातून पाहू शकतो. तथापि, ज्या गोष्टींना आपण स्पर्श करू शकतो, त्यांबद्दल काहीही अस्पष्ट किंवा अनिश्चित नाही. स्पर्शाद्वारे मी मित्रांचे चेहरे, सरळ आणि वक्र रेषांची अमर्याद विविधता, सर्व पृष्ठभाग, मातीचे वैपुल्य, फुलांचे नाजूक आकार, झाडांचे उदात्त रूप आणि वाऱ्याचा जोर ओळखू शकते. वस्तू, पृष्ठभाग आणि वातावरणातील बदल ह्यांव्यतिरिक्त मला असंख्य कंपने जाणवतात. घरातील रोजच्या धकाधकीतून  मला दैनंदिन घडामोडींचे बरेच ज्ञान मिळते.

पायरव हा वय, लिंग आणि चालण्याच्या लकबीनुसार बदलतो, हे मला जाणवले आहे. लहान मुलाच्या दुडदुडण्यात आणि प्रौढ व्यक्तीच्या चालीत गल्लत होणे अशक्य आहे. एखाद्या तरुणाची मजबूत आणि मुक्त चाल मध्यमवयीन व्यक्तीच्या जड, स्थिर पावलांपेक्षा आणि वृद्ध माणसाच्या मंद, खुरडणाऱ्या, घासणाऱ्या किंवा लटपटणाऱ्या चालीपेक्षा वेगळी असते. मोकळ्या जमिनीवर एक मुलगी जेव्हा जलद, लवचिक लयीत चालते, तेव्हा ते एखाद्या वृद्ध महिलेच्या संयत चालीपेक्षा अगदी वेगळे भासते. नव्या जोड्याच्या करकरण्यावर  आणि स्वयंपाकघरातल्या गलेलठ्ठ मोलकरणीच्या गिरकी घेत धडपडण्यावर मी हसले आहे. एके दिवशी एका हॉटेलच्या जेवणाच्या खोलीत, एका विसंगतीने माझे लक्ष वेधले. मी शांत बसून पायांनी ऐकत होते. मला आढळले की दोन वेटर इकडून तिकडे चालत होते, परंतु विसंगत चालीने. एक बँड वाजत होता आणि मला जमिनीतून संगीताच्या लहरी जाणवत होत्या. एक वेटर बँडच्या तालावर सुंदर आणि लयबद्ध चालत होता, तर दुसरा संगीताकडे दुर्लक्ष करून त्याच्या मनातल्या द्वंद्वाच्या तालावर एका टेबलापासून दुसऱ्या टेबलापाशी धावत होता. त्यांच्या चालींतील फरकांमुळे मला युद्धातल्या जोशपूर्ण घोड्याला खेचरांसोबत बांधले आहे की काय असे वाटले. 

अनेकदा चालण्यातून चालणाऱ्याचे चारित्र्य आणि मनःस्थिती काही प्रमाणात प्रकट होते. मला त्यात दृढता आणि  द्विधा मन:स्थिती , घाई आणि विचारमंथन, क्रियाशीलता आणि आळस, थकवा, निष्काळजीपणा, लाजाळूपणा, राग आणि दुःख जाणवते. परिचितांच्या चालीवरून (जाणवणारी) त्यांची मनःस्थिती आणि गुणविशेष ह्यांबाबत मी सर्वांत जास्त जागरूक असते. 

विशिष्ट हालचाली, हिसके, अडथळे ह्याने चालण्यात व्यत्यय येतो; त्यामुळे जेव्हा कोणी गुडघे टेकते, लाथ मारते, काहीतरी हलवते, बसते किंवा उठते, तेव्हा मला कळते. अशा प्रकारे मी काही प्रमाणात माझ्याभोवतालच्या लोकांच्या कृती आणि त्यांच्या शरीराची ठेवण ह्यांतील बदलांचा मागोवा घेते. आत्ताच दमदार पंज्यांची दुडदुड, मऊ दबक्या पावलांचा आवाज आणि एक हलका धक्का हे मला सांगून गेले की माझा कुत्रा खिडकीतून बाहेर पाहण्यासाठी खुर्चीवर उडी मारून आला आहे. तथापि, मी तशी खातरजमा केल्याशिवाय राहत नाही; कारण कधीकधी मला तीच हालचाल जाणवते आणि त्याने खुर्ची सोडून सोफ्यावर अतिक्रमण केल्याचे आढळते.

जेव्हा एखादा सुतार घरात किंवा जवळच्या गोठ्यात काम करत असतो; तेव्हा मला तिरपी, वर-खाली जाणारी धारधार कंपने आणि वारंवार होणाऱ्या आघाताने घुमणारी कंपने ऐकून कळते की तो काही  कापतो आहे किंवा कशावर तरी हातोडा मारत आहे. जर मी पुरेशी जवळ उभी असले, तर लाकडाच्या पृष्ठभागावर पुढे-मागे प्रवास करणारे एक विशिष्ट कंपन मला ही माहिती देते की सुतार रंधा मारत आहे. गालिचावरील हलकीशी फडफड मला सांगते की वाऱ्याच्या झुळकेने माझे कागद टेबलावरून उडवले आहेत.हलका दुदुडता आवाज म्हणजे पेन्सिल जमिनीवर घरंगळल्याचा संकेत आहे. जर एखादे पुस्तक पडले तर ते सपाट आवाज करते. कठड्यावर लाकडाने मारलेली थाप रात्रीचे जेवण तयार असल्याचे सूचित करते. ह्यांपैकी अनेक कंपने घराबाहेर असतेवेळी नाहीशी होतात. लॉनवर किंवा रस्त्यावर, मला फक्त धावणे, पाय आपटून चालणे आणि चाकांचा खडखडाट जाणवतो.

माझा हात एखाद्या व्यक्तीच्या ओठांवर आणि घशावर ठेवून, मला अनेक विशिष्ट कंपनांची कल्पना येते आणि मी त्यांचे विविध अर्थ लावते : मुलाचे गालातल्या गालात हसणे, पुरुषाचा आश्चर्याचा “वाह !”, त्रासाचे किंवा गोंधळाचे “हम्म !”, वेदनेचा आक्रोश, किंचाळणे, कुजबुजणे, घशात खवखवणे, हुंदका देणे, गुदमरणे, आणि धाप लागणे. प्राण्यांचे आवाज, जरी शब्दहीन असले तरी, मला स्पष्टपणे समजतात — मांजरीचे गुरगुरणे, तिचा लडिवाळ म्याँव, ते चिडके, हिसडे देणारे, फटकारणारे थुंकणे; कुत्र्याचे इशारा देणारे भुंकणे किंवा आनंदी स्वागताचा आवाज, दुःखाने केकाटणे आणि समाधानी घोरणे; गायीचे हंबरणे; माकडाचा चिरचिराट; घोड्याचे खिंकाळणे; सिंहाची गर्जना; आणि वाघाची भयानक डरकाळी. मी हा निबंध वाचणाऱ्या टीकाकारांच्या आणि संशयितांच्या फायद्यासाठी हे नमूद करू इच्छिते की मी माझ्या स्वतःच्या हातांनी हे सर्व आवाज अनुभवले आहेत. माझ्या बालपणापासून ते आजपर्यंत मी प्राणिसंग्रहालये, खासगी प्राणिदालने, आणि सर्कसला भेट देण्याच्या प्रत्येक संधीचा फायदा घेतला आहे, आणि वाघ वगळता सर्व प्राणी माझ्या हाताच्या स्पर्शाद्वारे माझ्याशी बोलले आहेत.

मी वाघाला फक्त एका संग्रहालयात स्पर्श केला आहे, जिथे तो कोकरासारखा निरुपद्रवी होता. तथापि, मी त्याच्या पिंजऱ्याच्या कड्यांवर हात ठेवून त्याला गुरगुरताना ऐकले आहे. मी प्रत्यक्षात अनेक सिंहांना स्पर्श केला आहे आणि खडकांवरून कोसळणाऱ्या महाकाय जलप्रपातासारख्या भासणाऱ्या त्यांच्या राजेशाही गर्जना अनुभवल्या आहेत.

पुढे सांगायचे तर, मला घड्यातील पाण्याचे ठिबकणे माहीत आहे. म्हणून जर मी माझे दूध सांडले, तर मला अजाणतेपणाची सबब देता येत नाही. मी, बाटलीच्या बुचाचा उघडतानाचा आवाज, ज्योतीची फुरफुर, घड्याळाची टिकटिक, पवनचक्कीच्या पात्यांचे करकरणे, पंपाचे कष्टप्रद हापसणे, नळीतून भस्सकन येणारे पाणी, खिडक्या-दारांवरली वाऱ्याची भ्रामक थाप, ह्या आणि मोजमापाच्या पलीकडे असलेल्या इतर अनेक कंपनांशी देखील परिचित आहे.

स्पर्शिक कंपने आहेत, जी त्वचेच्या स्पर्शापुरती मर्यादित नाहीत. ती त्वचेत, नसांमध्ये, हाडांमध्ये प्रवेश करतात, जसे की, वेदना, उष्णता आणि थंडी. ढोलावरची थाप मला छातीपासून खांद्याच्या हाडांपर्यंत जाणवते. रेल्वेचा खडखडाट, पुलावरून जातानाचा खणखणाट, आणि दळणवळणाच्या समग्र साधनांचा आवाज, त्यांतून  बाहेर पडल्यावर देखील पिच्छा सोडत नाही. जर कंपने आणि गती मला एकत्रितरीत्या कितीही काळाकरता जाणवली, तर मी स्थिर उभी असताना पायाखालची जमीन सरकल्यासारखे वाटते. जेव्हा मी ट्रेनमधून उतरते, तेव्हा फलाटावर गरगरल्यासारखे वाटते, आणि मला स्थिरपणे चालणे कठीण होते.

माझ्या शरीराचा प्रत्येक अणू एक व्हायब्रोस्कोप आहे. मात्र माझ्या संवेदना अचूक नाहीत. मी हात पुढे करते आणि माझी बोटे एखाद्या केसाळ वस्तूला, जी उडी मारते, अंग आक्रसून जणू काही झेपावण्याचा पवित्रा घेते आणि एखाद्या प्राण्यासारखे वागते, स्पर्शतात. मी सावधगिरीसाठी क्षणभर थांबते. मी त्याला पुन्हा एकदा जाणीवपूर्वक स्पर्श करते, आणि तो तर वाऱ्यात फडफडणारा एक फर-कोट आहे, असे लक्षात येते. तुमच्याप्रमाणेच, मलाही पृथ्वीची गती जाणवत नाही आणि सूर्य फिरताना भासतो; कारण दुपारची किरणे माझ्या चेहऱ्याला स्पर्श करताच तोपर्यंत मागे हटत राहतात, जोपर्यंत हवेत गारवा जाणवत नाही. ह्यावरून मला समजते की जेव्हा तुम्ही समुद्रसफरीला निघून जाता तेव्हा किनारा कसा मागे पडतो. म्हणूनच जेव्हा तुम्ही म्हणता की समांतर रेषा एकत्र येतात, आणि पृथ्वी आणि आकाश एकत्र येते, तेव्हा मला अविश्वास वाटत नाही. माझ्या काही इंद्रियांनी खूप पूर्वी त्यांच्या उणिवा आणि कपट माझ्यासमोर प्रकट केले होते.

इंद्रिये केवळ भ्रामकच नाहीत, तर आपल्या भाषेतील असंख्य वापर असे दर्शवितात की ज्या लोकांना पाच इंद्रिये आहेत, त्यांना त्यांची कार्ये वेगळी  ठेवणे कठीण जाते. मला समजते की आपण दृश्ये ऐकतो, स्वर पाहतो, संगीताचा आस्वाद घेतो. मला सांगण्यात आले आहे की आवाजांना रंग असतात. व्यवहारचातुर्य (कौशल्य), ज्याला मी (चांगल्या आकलनाचा) विवेकी विषय मानत होते, ते रुचीचा विषय ठरते. चव अथवा रुची ह्या शब्दाचा सढळ वापर पाहता, चव ही सर्व इंद्रियांपैकी सर्वांत महत्त्वाची आढळते. चव जीवनातील लहानसहान परंपरांवर आधिपत्य गाजवते. निश्चितच, इंद्रियांची भाषा विरोधाभासांनी भरलेली आहे आणि माझे सहकारी, जे पंचेंद्रियांनी पुष्ट आहेत, ते नक्कीच माझ्याहून अधिक सजग नाही आहेत. तर मग, माझ्या संवेदनांच्या ह्या कथनात अचूकता नसल्यास मी माफीस का पात्र ठरू नये ?

***