असणं/नसणं? : जिगीषा भट्टाचार्य | अनुवाद : वेणू पारिजात

नताशा ईटन रंगांच्या इतिहासावर काम करतात, त्यांचं काम खूप वेधक आहे. अनेक ज्ञान प्रवाह आपल्या आठवणी आणि रंग यातील आंतरिक संबंध स्पष्ट करतात. कृष्णधवल छायाचित्रातील आजीच्या भांगातलं कुंकू विशेष उठून दिसे ते त्या लाल रंगामुळे की ते कृष्णधवल असल्यामुळे? कलकत्यामध्ये स्वस्त रंगीत रिळांचा वापर सुरु झालेला असताना माझ्या आईनं लग्नासाठी दाखवायला तिचा कृष्णधवल फोटो दिला होता हे जरा विचित्र होतं का? माझ्या बालपणीचे बरेचसे फोटो हे ब्लॅक ॲंड व्हाईट आहेत हे विचित्र आहे का? माझ्या चेहरा उठून दिसतो तो त्या शेजारी असलेल्या गडद रंगाच्या फुलांमुळे का? माझ्या मित्र-मैत्रिणींच्या आठवणी रंगीत आहेत, काळ्या-पांढऱ्या नाहीत, हे वेगळे आहे का? जसे चित्रपट जुन्या गोष्टीत वेगळ्या रंगात दाखवल्या जातात. माझी स्वप्नंदेखील रंगीत असायची. जेव्हा फक्त मी प्रिण्टमेकींग तंत्रासारखी स्वप्नं बघितली (आणि ती ॲनिमेटेड ही झाली होती) ती मात्र कृष्णधवल होती.

चित्तप्रसादच्या कामाने मी भारावून गेले होते, तसंच हिरेन दास यांच्या मुद्राचित्रांनीही. त्यातली गंमतच ही होती की यात प्रकाश आणि अंधार बरोबर उलट होत असतो. प्रकाशित कुरणं, पक्ष्यांच्या घराकडे जाणारे कोरलेले जिने हे सगळे उलटे असायचे. चित्र काढायचं आणि उलट्या बाजूनं गिरवायचं. जर एखादा लिनोकट किंवा वुडकट पाहिला तर तुम्हाला त्यातल्या चिरा दिसतील. तिथे लिनो किंवा लाकूड ‘नसणं’ म्हणजे या तेवढा भाग प्रकाशित दाखवण्यासाठी मोकळ्या सोडलेल्या जागा असतात. या उलट, त्यातले उंचवटे हे मात्र गडद काळे ठसे उमटवतात. हे रबरी शिक्क्यांसारखंच आहे. त्यावर नाव उलटं लिहिलेलं असतं, आरश्यातल्या प्रतिबिंबासारखं. त्यातलं गमक तर या प्रतिबिंबात आहे. मुख्य द्विरंगी ठश्यामध्ये ते प्रतिबिंब गायब होतं. गिरवलेली अक्षरे आणि खरडून काढलेला पृष्ठभाग प्रकाशाला जागा करून देतो. शिखरं ही प्रकाशचा अभाव ठरतात, ती जशीच्या तशीच राहातात. त्यांच्यामध्ये तो अभाव कोरलेला असतो. त्यांचे ठसे म्हणजे रेषा, छटा, आकृतीबंध असतात. यातूनच छायाप्रकाशाची निर्मिती होत असते. हा छायाप्रकाश अशा कितीतरी ‘अभावां’ना आपल्यात सामावून घेत असतो. कदाचित, अभाव असाच कोरला जात असावा?