माळ्यावरच्या धुळीत : हिमांशू भूषण स्मार्त

“धुळीबद्दल काहीच कसं रे नाई लिहिलं कुणी? बाकी सगळ्याबद्दल लिहीत बसलेत लोक. झाडं, फुलं, पक्षी, दगडं, दऱ्या, डोंगर.. ते जाऊ दे सगळं. कवींचं लाडकं आहे ते सगळं. आजारी पडल्याबद्दल पण लिहिल्यात की कविता. मग धुळीबद्दल का नाई. तू पण नाही लिहिलंस. म्हंजे नीट बघतच नाहीस तू. किंवा पाहिजे तेवढंच बघतोस. रंकाळ्याच्या पाण्यावर गळून पडलेल्या गुलमोहराच्या आणि पीतमोहराच्या पाकळ्या आणि कायकाय.”

मला बजावण्यापुरतं प्रौढपण शिरतं तुझ्या अंगात. एरवी तू तुझ्यातुझ्या वयाची असतेस नेहमी. आणि असं बजावायला लागलीस ना काहीतरी ठासून की तुझ्यावर घट्ट-सघन प्रेम असूनही तुझा राग येतो. पण रागसुद्धा मायेच्या किनखापानं वेढलेला. त्यानं मग तुझ्या प्रौढत्वाची मात्रा वाढत जाते. एरवी कशी तू उगमापासल्या नदीसारखी ओसंडणारी. खळाळ नुस्ता तुझा. तुझ्या कांतीवर सर्जनोत्सुक परागकणांची अलवार कोवळीक. आवाजात वेळूतनं वारा वाहावा तसं गुंजन. तू निरतिशय अप्रौढ, अपक्व. आणि हे उणं म्हणून नाई सांगताय. पण मला बजावायला लागलीस की, डोहात शिरलेल्या प्रवाहासारखी सखोल. तुझ्या कांतीवर पक्वतेची दीप्ती, डोळे दिपवणारी. स्पर्श केला त्या दीप्तीला तर डोळ्यांसारखंच वर्तमानही दिपून जाईल. या पक्वतेच्या दीप्तीत हसलीस तरी तेज ओसंडत नुस्तं. एरवी हसलीस की कसं लाघवाचं दळ उमलल्यासारखं वाटतं. आणि आज हे धुळीचं काय काढलंयस कुणास ठाऊक अचानक? एरवी ती दिसली की तू झाडायला तत्पर असतेस. घर सारखं लख्ख ठेवतेस. मंगलोरी खापरातनं उन्हाची तिरीप पडते बघ तुमच्या सोप्यात त्यात धूळ तरंगताना दिसली तर ती तिरीपही पुसून काढशील तू. मग आज काय धुळीचं?  “बघ की , मी स्वैपाक करते तो खाऊन संपतो. भांडी पुन्हा रिकामी. मी जमीन पुसते ती पुन्हा केरानं भरून बसते, सकाळ-संध्याकाळ. कितीही नीट लावल्या तरी घरातल्या वस्तू जागा सोडतात. अंथरूण-पांघरूणयांच्या घड्या मोडतात. पाण्यानं भरलेली पिपं, घागरी रिकाम्या होतात. रांगोळ्या वाऱ्याने उडून जातात. आणि काल माळ्यावरचे कांदे काढायला वर गेले तर तिथल्या धुळीत उठलेली माझी पावलं आत्ताही जशीच्यातशी आहेत. आत्ता उमटल्यासारखी. आज खूपवेळ बघत बसले मी ठशांकडं. अगदी खाली वाकून. लांब अंतरावरनं. डाव्या उजव्या बाजूनं. पुढनं मागनं. धूळ होती म्हणून टिकलं न रे हे. मग आपण धूळ झाडून आपण कुणाला नाहीसं करतो? धुळीला की स्वतःला?”

तुझ्या या प्रश्नानं मी पार सटपटलो. हे नुस्तं बजावणारं प्रौढपण नाही. वेगळंच काहीतरीये. कंठशोष पाडणाऱ्या तहानेपोटी पाण्याकडं प्राणांतिक धाव घ्यावी, पण उन्हानं चकाकणाऱ्या काचेसारख्या पाण्याचं तेज सहन न होऊन पावलं खिळून राहावीत, तसं काहीतरी. तुझ्या आत, खूप आत.. पक्वतेनं तुडुंबलेला एक पोपटी-निळा डोह आहे. त्याचा तुला पत्ता नाही. तुला खरपूस भाकऱ्या करता येतात. गुऱ्हाळावर गेलं की गुळावरची साय काढता येते. वयाहून मोठ्ठं होता येतं. तुझ्या भावडांचं वेळापत्रक आखता येतं. मला बजावता येतं. ते वेगळं आणि हा डोह वेगळा. पण तो आहे तुझ्यात हे कळल्यावर मला तुझ्यावर नुस्तं प्रेम नाही करता येत. तुझी नुस्ती झपाटल्यासारखी अभिलाषा नाही धरता येत. तुझ्याही नकळत तुझ्या पक्वतेच्या डोहाला एक पाझर फुटतो. तुझ्याही नकळत तो वाहात येतो. माझं घट्ट-सघन प्रेम त्यात विरघळतं आणि जे घडतं त्या विरघळण्यातनं, त्याला काय म्हणावं? पण ते जे काही घडलं नं त्यातनं मुली.. सखे..आत्मजे.. त्यामुळं मी तुझ्या अभिलाषेतनं मुक्त होतो. तुझ्या अभिलाषेचे हट्टी रेणूबंध सैलावून तिची सूक्ष्म धूळ होते आणि त्या धुळीत तुझी नित्य पावलं उमटतात. तुझ्या प्रश्नानं मी इतका पालटलोय याचा तुला पत्ता नाही.

“आता शंभरदा मीच नाचले त्या माळ्यावरच्या धुळीत की कुठले ठसे आणि कुठलं काय. आणि ठसे पुसू नयेत म्हणून जपत बसले तर माळ्यावरनं कांदे काय तू आणून देणारायस मला.”

“मी कांदे नाही आणून देणार. पण ठसे फुंकून येणार सगळे. धूळ साफ करणार सगळी.”

“का?”

“सारखं सारखं चालून पहिले ठसे पुसू नयेत म्हणून.”

“कळेल असं बोल रे काहीतरी. बारा तास कविता नको करत जाऊस. साध्या माणसांशी साधं बोल.”

“आणि खूप काही लिहिलंय कुणीकुणी धुळीबद्दल. मराठीत, हिंदीत, उर्दूत.”

“उद्या सांग. आता पाणी भरून घेते मी. काल सगळी अंथरूण-पांघरूणं काढलेली धुवायला. पिप तळाला गेलंय.”

कधी घडलावता हा संवाद? नीट आठवेना. आणि आता स्मृतीतनं रचतोय म्हणून परिच्छेदच परिच्छेद लिहिलेत आपण. प्रत्यक्ष बोलणं एवढं कुठनं एकसंध. माणूस आठवतंय. ठिकाण आठवतंय. प्रहर आठवतोय. उन्हं कललेला, वाऱ्यातनं उष्मा वाहणारा संध्याकाळचा प्रहर. आज वळवाआधीचे धसमुसळे वारे सुटून छपरांवरची, रस्त्यांवरची धूळ उडतीये. छोट्या-छोट्या, खेळण्यातल्या भोवऱ्यामधनं उठाव्यात तशा वावटळी उठतायत धुळीच्या.. तर आठवलं हे बोलणं. धूळ म्हणजे बंध सैलावलेली माती. धूळ म्हणजे भवाच्या प्रत्येक नमुन्याचं-अंशांचं सर्वात्म सूक्ष्मपण. धूळ म्हणजे मागे पडत जाणाऱ्या काळाची पूड. धूळ म्हणजे ग्रीष्मातल्या अष्टौप्रहर उष्णतेनं अत्तरासारखं उडून जाणारं आपल्या बाह्यरूपाचं कणपण.

आठवणीत जरा प्रयासानं शिरून शोधलं पाहिजे की, आपण धुळीविषयी कुठली उद्धृतं ऐकवून कवींची बाजू लावून धरली होती. ‘धुळीविषयी कधीच कसं रे नाई लिहिलं कुणीच?’ हा प्रश्न कसा खोडून काढला आपण? वळवाच्या वाऱ्यानं घडवलेल्या धुळीच्या वावटळीनं एक छोटं काळयंत्र केलेलं असतं, त्यात शिरायचं. धुळीच घुमाऱ्यानं निःशरीर होऊन भूतकाळात जायचं. अणूरेणूंनी जुळाचं आणि कवींचा पक्षकार होऊन उद्धृतं सांगणाऱ्या स्वतःला ऐकायचं.  “आपण अरुण दातेंचं गाणं ऐकतो बघ नेहमी, शंकर वैद्यांनी लिहिलेलं. स्वरगंगेच्या काठावरती वचन दिले तू मला.. त्यात म्हटलंय बघ धुळीबद्दल.. अफाट जगति जीव रःजकण.. दुवे निखळता कोठून मीलन.. जीव भुकेला हा तुजवाचून.. जन्मामधुनी पिसाट फिरता, भेट घडे आजला.. रजःकण म्हणजे धुळीचा कण.”

खरंचाय की, आपण काळाचा लांब, परतीची दिशा नसलेला, अफाट रस्ता चालून मागं गेलो पंधरा-वीसवर्षं. धुळीच्या काळयंत्रात बसून, धूळ बनून मागं आलो आणि स्वतःच सांगितलेली धुळीची उद्धृतं ऐकत बसलोय. ‘..जन्मामधुनी पिसाट फिरता, भेट घडे आजला..’ हे एक गाणं सोडता शंकर वैद्य धुंडाळून बघितले नाहीत आपण. जेवढे हाताला लागले ते भावले नाहीत. “मी नाई तू ऐकत, तू ऐकतोस ते. घड्यावर स्पीकर ठेवल्यानं केवढ्यानं घुमतो रे आवाज. रस्त्यावरनं जाणाऱ्याला पण ऐकायला येतो स्वच्छ. वत्तुरकरांच्या मुलीला ऐकू यावं म्हणून लावतोस नं? गाणं लावतोस आणि हरवल्याचा अभिनय करत खिडकीत उभारतोस. खरं सांग, तुला तिचा प्रियकर व्हायचंय का तत्त्वज्ञ? कारण एक झालास की दुसरं नाई होता होणार.”

तूच मला धुळीबद्दल बोलायला भाग पाडलस हे तू अगदी विसरून गेलीस. मी उद्धृतांची यादीच्यायादी घेऊन आलो. आज बहुधा तुला धुळीविषयी प्रश्न पडणार नाहीयेत. मी गुन्हा पकडल्यासारखा दुखरा होवून म्हणतो..

“आता मी पण नाही ऐकत ते गाणं. अरुण दाते ऐकण्याचा एक काळ असतो. तो संपतो. नंतर ते कर्कश्श वाटायला लागतात. मुद्दाम ऐकावं असं काही राहत नाही त्यांच्यात. आवाज घुमवणारे घडे फुटतात. त्यांच्यातल्या मातीचे बंध  सैलावतात. तिची धूळ होते.”

यातलं दात्यांविषयी बोललेलं तेवढं प्रकट. घड्याविषयीचं मनात. तुझ्या चेहऱ्यावर दुष्ट पण हृद्य हसू आलंय. घड्यांची धूळ वरवर जाऊन माळ्यावर बसते आणि कांदे आणायला गेलं की तिच्यात आपल्या पावलांचे ठसे उठतात..

आणि खळखळत हसत सुटतेस. मग काहीच न घडल्यासारखी. घरच्या कामात हरवून जातेस. मग मी तुमच्या घराच्या, उंबराकडं उघडणाऱ्या खिडकीशी बसून पुटपुटायला लागतो..