माझं स्पर्शविश्व नेमकं कसं आहे, त्याचा आकार नेमका काय आहे, याची माझ्या मनात ठोस कल्पना नाही. स्पर्श म्हटलं की काही टिपिकल मुद्दे पुढे येतात, आणि त्यांचा संबंध प्रामुख्याने भीती, लाज, संकोच वगैरे भावनांशी जोडला जातो. स्त्री-पुरुषांमधल्या शरीरसंबंधात होणाऱ्या नानाविध प्रकारच्या स्पर्शांची चर्चा कधी उघडपणे होत नाही, किंबहुना तशी ती होऊही नये असंच एक सार्वत्रिक मत दिसतं. त्यात तसं काही वावगंही नाही, कारण हे क्षण प्रत्येकासाठी वेगळे आणि अत्यंत खासगी असतात. परंतु स्पर्शाचं जग तेवढ्यापुरतं मर्यादित नसतं. विशेषतः स्त्रियांना खाजगी आणि सार्वजनिक आयुष्यात बऱ्याचदा नकोनकोशा स्पर्शांना सामोरं जावं लागतं. त्याबाबतचे अनेक कठोर कायदे करूनही गुन्हे घडत राहतात, आणि त्यामुळे त्यांचं स्पर्शविश्व भीतीने आणि संशयाने व्यापून जातं. कधीतरी कुणा पुरुषाचा चुकून वा अनवधानाने झालेला स्पर्शही थरकाप उडवतो. त्यामुळे स्त्रिया सार्वजनिक ठिकाणी अस्पर्श राहण्याची धडपड करत राहतात. स्वतःला सांभाळतात, गर्दीच्या ठिकाणी आपली छाती, गळा झाकून घेतात. कोणाच्या नजरेचाही स्पर्श आपल्याला होऊ नये, याची तजवीज केली जाते. आणि हे स्वतःच्याच नाही, तर आजूबाजूच्या बायांनाही लागू केलं जातं. जेव्हा कधी कुठे बलात्कारासारखे गुन्हे घडतात, तेव्हा समाज स्त्रियांनाच शिकवण द्यायला येतो, ते उगाच नव्हे. मी स्वतःच्या शरीराची व्यवस्थित झाकपाक करणं, त्याला अस्पर्श ठेवणं, पुरुषांच्या नजरेपासून दूर राहणं, ते मला स्पर्श करण्यासाठी उद्युक्त होतील असं वर्तन न करणं … अशा सूचनांची यादी वाढतच जाते. या सूचना माझ्या स्पर्शविश्वाची तटबंदी बनल्या आहेत. ही तटबंदी ओलांडणं इतरांनाच काय, पण प्रसंगी मलाही अवघड होतं.
अशा अनेक हव्याशा आणि नकोशा स्पर्शांची अख्खी लायब्ररी प्रत्येकाजवळ असते. त्यातनं काही ना काही शिकत किंवा काही गोष्टी-आठवणी नष्ट करत करत आपलं स्पर्शविश्व आकारास येत असावं. या विश्वाचा आवाका अनेकदा लक्षात न आल्याने त्यावर फार विचारही केला जात नाही. किमान माझ्या बाबतीत तरी असं आहे.
या ‘स्पर्शविश्वा’बाबत मी थोडा खोलात जाऊन विचार करण्यासाठी काही प्रसंग कारणीभूत ठरले. ते थोडक्यात नमूद करते.
प्रसंग एक : मी जिथे काम करते तिथे माझ्या आजूबाजूला बहुतेकदा पुरुष सहकारी असतात, आणि त्यांतले बरेचसे माझे मित्र आहेत. परवाच त्यांतला एक मित्र तक्रार करत होता, की त्याला घशाच्या बाजूला दुखतं आहे. तो दोनतीनदा असं म्हणाल्यावर मी माझ्या दुसऱ्या एका मित्राला सांगितलं की, “त्याच्या गळ्याला हात लावून बघ रे …” त्यानंतर माझ्या मनात विचार चमकून गेला, की या मित्राच्या जागी एखादी मैत्रीण असती तर मीच तिच्या गळ्याला हात लावून बघितला असता, म्हणजेच तिला सहज स्पर्श केला असता. परंतु एखादा पुरुष माझा कितीही चांगला मित्र असला तरीही मी हे करू शकत नाही; सार्वजनिक ठिकाणी, विशेषतः कामाच्या जागी तर नाहीच नाही. हेच जर आम्ही घरी असतो किंवा एखाद्या बंद खोलीत असतो तर मी त्याला स्पर्श केला असता का ? या प्रश्नाचं उत्तरही मला लगेच देता येत नाही.
प्रसंग दोन : मुंबईच्या लोकल ट्रेनमध्ये गर्दी ठरलेली. महिलांच्या डब्यात असताना गर्दीत होणाऱ्या स्पर्शांचा तितकासा विचार केला जात नाही. परंतु जनरल कंपार्टमेंटमध्ये, जिथे पुरुषांचा भरणा अधिक असतो, तिथे मात्र हे स्पर्श जाणवू लागतात. जनरल डब्याची रचना ही पुरुषांच्या सोयीने असते, त्यामुळे आधाराला धरायचे हॅण्डल विशिष्ट उंचीवर असतात, जे बहुतेक बायकांना गैरसोयीचे असतात. परवाच जनरल डब्यातल्या गर्दीत मी वरती हॅण्डल पकडण्याचा प्रयत्न करत होते. आणखी एका पुरुषाने तेच हॅण्डल पकडलेलं होतं. इतक्या गर्दीतही आमच्या दोघांच्या हातांमध्ये अर्धा इंच का होईना, अंतर होतं, आणि ते राखण्याचा आटोकाट प्रयत्न आम्ही दोघांनी केला. त्याचा चेहरा मला दिसला नाही, पण माझ्या हातापासून राखलेलं अंतर मात्र प्रकर्षाने जाणवलं. हेच मी एखाद्या स्त्रीसोबत असताना घडलं असतं का ? घडलं तरीही मला इतकं लक्षात येईल का ? याचं उत्तर ‘नाही’ असंच आहे.
प्रसंग तीन : माझा एक मित्र आणि मैत्रीण मला खूप महिन्यांनी भेटले. बसस्टॉपवर भेटल्यानंतर मैत्रिणीने मला घट्ट मिठी मारली. तशीच मिठी मला माझ्या मित्रालाही मारायची होती. परंतु आम्ही त्याऐवजी आपुलकीने एकमेकांचे हात पकडले. मिठी मारणं तसं काही अवघड नव्हतं. पण तितकंसं सहजही वाटलं नाही, किमान त्या क्षणी. कदाचित प्रत्येक वेळेस तसं होईलच असं नाही. पण मैत्रिणीच्या मिठीत जितका कम्फर्ट आहे, तितका मित्राच्या मिठीत असेल काय, याचं उत्तर मला नीटसं देता येत नाही.
मला वाटतं ‘गुड टच, बॅड टच’च्या पलीकडे जाणारं हे असं काहीतरी आहे. समाजात नेमकं शिष्टसंमत काय आहे, याची काही एक व्याख्या नाही. तरीही आपण सगळ्यांनी मिळून कळतनकळत काहीएक वर्तनप्रणाली तयार केली आहे. पुन्हा, ती कुठल्याही अधिकृत कायदेप्रणालीच्या पलीकडे आहे. ‘पॉश’सारख्या कायद्यांमध्ये तर एरवी लहानसहान वाटणाऱ्या वर्तनातून-संवादांतून होणाऱ्या छळवणुकीवर बोट ठेवलेलं आहे. उदाहरणार्थ, एखादा पुरुष त्याच्या स्त्री-सहकाऱ्याला कशा प्रकारे दाद (कॉम्प्लिमेंट) देतो, त्यासाठी तिची सहमती (कन्सेंट) आहे काय, या सगळ्या गोष्टींवर किमान कागदोपत्री तरी विचार झालेला दिसतो. प्रत्यक्ष नातेसंबंधांमध्ये, विशेषतः प्रेमाच्या-आपुलकीच्या-सहमतीच्या संबंधांमध्ये या ‘कन्सेंट’ चं स्वरूप काय आणि कसं असावं यावर एकमत होणं अवघड आहे. कुठल्याही स्पर्शाला ‘कन्सेंट’ची किनार असणं गरजेचं आहे काय ? पुन्हा, ही किनार आहे की तटबंदी ? की एक अत्यावश्यक अट ? आणि वर नमूद केलेल्या प्रसंगांमधला एक समान मुद्दा म्हणजे — जिथे कन्सेंट आहे किंवा असण्याची शक्यता आहे, त्या ठिकाणी आपलं वर्तन कसं असतं आणि त्याची मर्यादा कोण ठरवतं ? हे प्रश्न कदाचित सूक्ष्म आहेत, कदाचित उथळ आहेत … पण स्त्रीपुरुषांचं एकत्रित सार्वजनिक जीवन आणि त्यांच्यातील संबंधांबाबत हे प्रश्न महत्वाचे आहेत, असं मला वाटतं.
माझं स्पर्शविश्व आणखी थोडं तणावरहित, रिलॅक्स्ड झालं, तर मला आवडणार आहे. याचा अर्थ, मी कधीही कोणत्याही व्यक्तीला तिच्या इच्छेविरुद्ध स्पर्श करीन, किंवा माझी संमती नसताना कोणीही येऊन मला हात लावावा, असं माझं म्हणणं नाही. पण मित्रासोबत वावरत असताना ‘सामाजिक मर्यादां’चं उल्लंघन न करता आपल्या भावना कशा प्रकट कराव्यात, यावर काहीच तोडगा नाही. कधीतरी काही भावना केवळ स्पर्शाद्वारे व्यक्त होऊ शकतात. तसा तो स्पर्श न केल्याने खूप काही घुसमट होते असं नाही. पण त्या त्या क्षणात जी पोकळी निर्माण होते, ती लक्षात राहते. तसं वाटणंही कदाचित क्षणिकच असतं. पण ते अस्पर्श राहून केलेलं सांत्वन, एक हाताचं अंतर राखून प्रकट केलेलं प्रेम, आणि कुणाच्या खांद्याचा, मिठीचा न घेतलेला आधार माझ्यातरी मनात राहतो; आणि खोटं कशाला बोलू, जरासा बोचतोही.
यावर कोणी म्हणू शकतं, की मुळात इतका विचार करायचा कशासाठी ? करावा की बिनधास्त स्पर्श ! त्यात काय आहे ? … मला जर इतकं बेधडक होता आलं असतं तर किती छान झालं असतं ! परंतु इथे माझं एक स्त्री असणं कुठेतरी माझ्याही नकळत महत्त्वाचं ठरतं. मला अर्थातच कुणाही ऐऱ्यागैऱ्या पुरुषाचा नकोसा स्पर्श सहन होत नाही, तो तसा होऊ नये म्हणून माझा आटापिटा चाललेलाच असतो. दुसऱ्या बाजूला असतो तो प्रियकराचा किंवा नवऱ्याचा स्पर्श, ज्याबाबत मी बोलत नाहीये. या दोन टोकांच्या मध्ये एक स्पर्शाची छटा आहे. तो ‘मित्रा’चा आश्वासक स्पर्श आहे, ज्यात प्रेम, माया आणि आपुलकी आहे. मला तर वाटतं की कधी माझ्या कोण्या जिवाभावाच्या मित्राने मला असा स्पर्श केला तर माझ्या डोळ्यांतून अश्रूच येतील. पण तसा तो करून घ्यायला मी संकोचणार नाही, याची ग्वाही काही देता येत नाही. कोणी बघतंय का, आमच्या नात्याबद्दल कोणाला काही शंका तर नाही ना, आपल्या चारित्र्यावरून कुजबूज तर सुरू होणार नाही ना, इत्यादी प्रश्न मनात नकळत येतातच. मित्रासोबत कुठेही जाताना “आम्ही फक्त मित्र आहोत” हे मी थेट सांगत नसले, तरी माझ्या वागण्याबोलण्यातून ते प्रतीत होत राहील याची मी काळजी घेते. माझ्या आवडत्या मित्रासोबत कुठे चार दिवस फिरायला जाऊ शकते का मी ?! हा विचार जरी मी कुठे बोलून दाखवला तर हाहाकार माजेल याची मला खात्री आहे ! एकूणच मित्रांशी बोलताना मी अदबीचं असं एक विशिष्ट अंतर राखते, चारचौघांत तर खास काळजी घेऊन. मी पुरेशी चांगली संस्कारी — मुलगी आहे, हे मी सिद्ध करत राहते. माझ्या स्पर्शविश्वात मित्र नाहीत याचं मला दुःख आहे; पण ते तसे येऊ नयेत, याची पुरेपूर काळजीही मीच घेते आहे.
असा उलटसुलट विचार करत लिहीत बसले होते, तर आमच्या स्टाफरूमच्या बाहेर एक गदारोळ झाला. कोणीतरी विद्यार्थी — एक मित्र आणि मैत्रीण — उभे होते, आणि त्या मित्राने म्हणे मैत्रिणीच्या केसांतून हात फिरवला, तोही चांगला दोनतीनदा ! हे पाहिल्यावर त्यांना आमच्या इथल्या एका वरिष्ठ शिक्षकाने चांगलंच दरडावलं. “तुम्ही काय बागेत फिरताय का ? कसले चाळे चालले आहेत हे ?” वगैरे टिपिकल संवाद कानावर पडले. “यांना का एवढा फरक पडतोय !” माझ्या मनात आलं. नंतर माझं मलाच जाणवलं की मलाही नेमक्या याच उद्गारांची भीती वाटते. स्पर्श करण्याच्या साध्या कृतीला कोणी ‘बागेतले चाळे’ तर म्हणणार नाही ना, हे भय खोलवर कुठेतरी मनात आहे. माझ्या स्पर्शविश्वाची तीच एक खरी तटबंदी आहे !
प्रतिमा सौजन्य: प्रबोध पारीख
प्रख्यात गुजराती कवी, कथा लेखक आणि चित्रकार प्रबोध पारीख ह्यांनी आपले चित्र हाकारा | hākārā मध्ये प्रकाशित करण्यास दिले त्याबद्दल आम्ही त्यांचे आभारी आहोत. तसेच, हे चित्र उपलब्ध करून दिले त्याबद्दल नाटककार, दिग्दर्शक आणि विचारवंत रामू रामनाथन यांचे ऋणी आहोत. हाकारा | hākāra याच अंकात रामू रामनाथन यांचे कथन काव्य आणि सोबत प्रबोध पारीख यांची इतर चित्रे इथे पाहता येतील.