किना : आर्या रोठे

माझी किनाशी पहिली ओळख २०१४ मध्ये एका ओल्या, थंड रात्री झाली. मी नुकतीच डॉक्युमेंटरी फिल्ममेकिंगमध्ये मास्टर्स करायला युरोपात गेले होते आणि पहिले सहा महिने आम्ही लिस्बनमध्ये शिकणार होतो. पाठीवर शेवाळं आलेल्या वृद्ध कासवांसारखं लिस्बन आळशीपणे नोव्हेंबर मधल्या पावसाचा, वाऱ्याचा आणि थंडीचा मार खात पहुडलं होतं. अशाच एका वादळी रात्री मी माझ्या पोर्तुगीज मित्राला फोन केला. तो ज्या बार मध्ये बसला होता, तिथे त्याने मला बोलावलं. चढावरच्या त्या रस्त्यावर मी पोचले तेव्हा तो चढाचा रस्ता मला ओळखीचा वाटला. मी आधी तिथून एक दोनदा चालत गेले होते पण कोपऱ्यातल्या पाटी नसलेल्या दाराकडे, पडक्या खिडकीतून येणाऱ्या पिवळा मंद प्रकाशाकडे आणि अस्पष्ट ऐकू येणाऱ्या गाण्यांकडे माझं याआधी लक्ष गेलं नव्हतं. लिस्बनच्या रंगीबेरंगीत किलबिलाटात काहीसा बुजलेला हा म्हातारा म्हणजे कॅफे एस्तादिओ. या बारमुळे  माझं  लिस्बनमधलं  सहा महिन्यांचं वास्तव्य खूप समृद्ध झालं. कॅफे एस्तादिओ हा जवळपास शंभर वर्षं जुना बार आहे. आधी म्हणे तिथे बेकरी होती. नंतर एक वेश्यागृह आणि आता मळलेला, काळाने केलेला ऱ्हास मिरवणारा असा अत्यंत सिनेमॅटिक बार. तिथे एक जुना ज्यूकबॉक्स आहे. संपूर्ण लिस्बनमध्ये उरलेला हा एकच ज्यूकबॉक्स आहे असं तिथले लोक नेहमीच अभिमानानं म्हणतात. त्यात खूप सुंदर जुनी दुर्मिळ पोर्तुगीज गाणी ऐकता येतात . गेली अनेक वर्ष लोकं त्यांची मोडलेली स्वप्नं घेऊन कॅफे इस्तादिओमध्ये येतायत. त्यातले काही दारू प्यायल्यावर त्या स्वप्नांत सामावून जातात, तर काही हीच स्वप्नं विसरण्यासाठी रोज पितात. आपल्या सगळ्यांच्या शहरात असा एक बार असतो आणि अशी स्वप्नं असतात. अशाच एका टेबलावर माझ्या शेजारी बसलेल्या मैत्रिणीच्या कॅमेऱ्याला किना सापडली. ज्यूकबॉक्सवर चाललेलं गाणं ऐकत ती स्वतःशीच रडत होती. रडता रडता तिने वर पहिलं आणि तिच्याकडे बघणारा कॅमेरा तिला दिसला. नवलाची गोष्ट अशी की ती त्यामुळे बिचकली नाही की रागावली नाही. खूप वर्षांची मैत्री असल्यासारखी ती आमच्याकडे बघून हसली आणि परत स्वतःच्या वेदनेत रमून गेली. तिच्या प्रामाणिक नजरेने मी स्तिमित झाले. गाणं संपल्यावर ती उठली आणि बारबाहेर गेली. न राहावून मी तिच्या मागे गेले. बिचकत मी तिला विचारलं “तुला इंग्लिश येतं का?” “मोडकं तोडकं”, ती म्हणाली. तिथून आमच्या गप्पांना जी सुरूवात झाली ती पुढचे सहा महिने चालूच राहिली. आम्ही दोघी इस्तादिओत बसून तासंतास बोलायचो. किनाचा पोर्तुगीज काव्याचा अभ्यास गाढा आहे. तिने मला अनेक पोर्तुगीज कवी आणि कवयित्रींशी ओळख करून दिली. फर्नांदो  पेसोआ, आल्बेर्तो, सोफीया अँडरसन, आना लुई अमाराल यांचे शब्द चढलेत की वाईन हे मध्यरात्र उलटल्यावर कळणं अवघड व्हायचं. पोर्तुगीज कवितेत एक विलक्षण कारूण्य आहे. आणि पोर्तुगीज लोकांमध्ये ते कारुण्य साजरं करायची अद्वितीय वृत्ती असते. Saudade (सौदादे), म्हणजेच इंग्लिशमधील yearning, आणि vergonha (वेर्गोनिया) म्हणजेच shame किंवा शरम हा किनाला भावणाऱ्या सर्व कवितांचा गाभा होता. या कवितांचे तिच्यावर खूप खोलवर पडसाद उमटले होते. त्या कवींचं अंतरविश्व, त्यांच्या अपूर्ण इच्छा आणि वेदना तिला स्वतःच्या वाटायच्या. तिच्या घरातलं, नोकरीतलं  आणि शहरातलं तिचं अस्तित्व, तिने पूर्णपणे नाकारलं होतं. तिचं  जगणं फक्त एस्तादिओमध्ये वाईनबरोबर तिच्या सारख्याच अडकलेल्या कवितांमधे होतं. ज्या बाहेरच्या जगाने तिचं बेभान जगणं नाकारलं होतं ते या एका जागेने स्वीकारलं आणि एस्तादिओ किनाचं गेली १५ वर्षांचं घर बनलं. 

माझ्या अनेक रात्री किना आणि तिच्या इतर मित्र मैत्रिणींबरोबर गप्पा मारण्यात जायच्या आणि दिवस कॉलेजमध्ये पोर्तुगीज आणि  इतर डॉक्युमेंटरी सिनेमांचा अभ्यास करण्यात जायचे. किनामुळे लिस्बनने मला त्याच्या पर्यटन स्थळांपासून खूप दूर छोट्या गल्ली बोळांमध्ये, चोरबाजारांमध्ये, जुन्या बागांमध्ये, दिवाणखान्यात मांडलेल्या बेकायदेशीर रेस्टोरन्ट्समध्ये, पडक्या माहीत नसलेल्या पण ऐतिहासिक जागांमध्ये, आणि पोर्तुगीज लोकांच्या उपजत प्रेमळ आणि कवी मनांमध्ये नेलं. माझ्या लिस्बनमधल्या शेवटच्या महिन्यात परीक्षेसाठी आम्हाला कॉलेजने एक शॉर्ट डॉक्युमेंटरी करायला सांगितली. मी ती अर्थातच किनावर करायची असं ठरवलं. वेळ खूप कमी होता आणि मला खूप काही सांगायचं होतं. काही दिवस मी तिचं दिनमान शूट केलं. पण त्यात तिचं अंतर्मन आणि त्यातला  कोलाहल कुठेच नव्हता. लिस्बन सोडायची आणि परीक्षेची वेळ आठवड्यावर आली पण माझ्याकडे काहीच नव्हतं. माझी काळजी वाढायला लागली. किनाच्या मी पाहिलेल्या भावविश्वाला मला पकडायचं होतं पण सुरूवात कुठे करावी ते कळेना. असेच एका रात्री आम्ही एस्तादिओ मध्ये असताना किना कायम पुटपुटायची तशी एक कविता आताही पुटपुटत होती.