त्या लाल  भुताचा विचार जेव्हा डोक्यात पिंगा घालतो, तेव्हा मी जे केले  ते बरोबर की चूक हे आजही मला ठरवता येत नाही. ह्याला सुरुवात अशी झाली  की मी आमच्या  बगिच्यात बॉम्बस्फोटामुळे पडलेल्या खड्ड्याबाजूच्या दगडांच्या ढिगाऱ्याजवळ  बसलो होतो. तो ढिगारा म्हणजे आमच्या राहत्या घराचा उध्वस्त झालेला एक मोठा भाग होता. जे काही छोटेसे उरले होते तिथे  मी, आई आणि दोन छोट्या भावंडांसोबत राहतो – पीटर आणि लेनी.

आता झाले असे की मी दगडांवर बसलो होतो. आजूबाजूला हिरवे गवत आणि खाजकोयलीची  झुडपे उगवली होती. . माझ्या  हातात पावाचा कडक झालेला एक तुकडा होता. आई नेहमी म्हणते की शिळा पाव हा ताज्या पावापेक्षा जास्त पोषक असतो. खरं  तर तिला असे वाटायचे की शिळा पाव हा जास्त चावायला लागतो त्यामुळे कमी खाऊन पण आपल्याला पोट भरल्याचे समाधान मिळते. तिची ही मात्रा माझ्या बाबतीत मात्र लागू पडली नाही. तर अचानक पावाचा एक तुकडा खाली पडला. मी तो  उचलणार एवढ्यात खाजकोयलीच्या झुडूपा मधून लाल पावले धावत आली आणि पावाच्या त्या तुकड्यावर डल्ला मारून घेऊन  गेली. हे सगळे इतक्या झटपट झाले होते की मी फक्त वेंधळ्यासारखा  बघतच राहिलो. नीट बघितल्यावर कुठे मला त्या खाजकोयलीच्या झुडुपामध्ये एक मांजर दिसली – रंग कोल्ह्यासारखा लाल भडक पण हाडाची काडे झालेली. तिच्या नावाने बोटे मोडत मी बाजूचा एक दगड उचलला आणि तिला  केवळ हुसकावून देण्याच्या उद्देशाने तिच्या दिशेने भिरकावला. पण दगड तिला लागला होता आणि ती एका लहान मुलासारखी  एकदा किंचाळली, पण तिथून हलली  नाही. आता मात्र  तिला दगड मारल्या बद्दल मला वाईट वाटत होते. ती  अजूनही त्या झुडुपांमध्येच बसली होती आणि भराभर श्वास घेण्याने तिच्या पोटावरची लाल कातडी वर खाली होत होती. ती तिच्या हिरव्या डोळ्यांनी माझ्याकडे एकटक बघत होती. “आता आणखी काय हवंय तुला?” असे मी तिला विचारले खरे पण लगेचच एका मांजरीला प्रश्न विचारण्याचा मूर्खपणा माझ्या लक्षात आला. आता मला  आम्हा दोघांचाही राग येत होता आणि तिच्याकडे बघणं पण नकोसे झाले होते. मी मटकन पावाचा एक तुकडा घशाखाली सारला. शेवटचा घास जो एक मोठा तुकडा होता तो रागाच्या भरात सरळ फेकून दिला आणि तिथून निघून गेलो.

अंगणात पीटर आणि  लेनी शेंगा सोलण्याचा उद्योग चालू होता. सोललेल्या शेंगा त्यांनी  तोंडात ठासून भरल्या होत्या आणि  करकर  चावत होते. लेनीने मला हळूच विचारले होते की माझ्याकडे पावाचा एखादा तुकडा शिल्लक आहे का ते.

“नाही. तुलाही माझ्यासारखाच पावाचा एक मोठा तुकडा मिळाला होता. तू तर फक्त नऊ वर्षांची आहेस आणि मी चौदाचा. मोठ्यांची भूक जास्त असते.” मी म्हणालो.

ह्यावर ती फक्त “हो” एवढच म्हणाली.

पण पीटरने तिचे पितळ उघडे पाडले,”ती तुला विचारतेय कारण स्वतःचा पाव तिने मांजरीला देऊन टाकला आहे.”

“कुठली मांजर?” मी विचारले.

मग लेनी स्वतःच म्हणाली,”अरे,  लहानशा कोल्ह्यासारखी लाल भडक पण मरतुकडी अशी एक मांजर आली होती आणि सारखी मला पाव खाताना बघत होती.”

“मूर्ख मुली! इथे आपल्यालाच खायला काही नाहीये आणि तू ही अशी.” मी चांगलाच भडकलो. उत्तरादाखल तिने फक्त हताशपणे पीटरकडे एक चोरटा कटाक्ष टाकला, ज्याचा चेहरा आधीच शरमेने लाल झालेला होता. मग माझी खात्रीच पटली की त्यानेसुद्धा आपला पाव त्या मांजरीला दिलेला होता. मला आता खरोखर त्यांचा राग येत होता.  म्हणून तिथून लवकर निघून जाणे मला भाग होते.

हमरस्त्यावर येताच मला तिथे उभी असलेली एक लांब सडक अमेरिकन गाडी दिसली. बहुधा ब्युईक श्रेणीतील असावी. चालकाने मला महापालिका कार्यालय कुठे  आहे असे इंग्रजीत विचारले. माझ्या तोडक्यामोडक्या इंग्रजीमध्ये “पुढचा रस्ता” असं मी सांगितलं “मग डावीकडे वळा आणि मग..” ‘सरळ जा’ याला इंग्रजीमध्ये काय म्हणतात हे माहिती नसल्याने माझी पंचाईत झाली. मग मी त्याला हातानेच ‘सरळ’अशी खूण केली आणि तोही समजला. “आणि चर्चच्या मागच्या बाजूला जिथे बाजार भरतो तिथेच महापालिका कार्यालय आहे.” मी पत्ता पूर्ण केला.

तो अमेरिकन मला खरंच चांगला वाटला. गाडीमधल्या बाईने मला सफेद पावाचे काही काप दिले. मी जेव्हा ते काप उघडून बघितले तेव्हा त्यामध्ये मांसाचा एक मोठा तुकडा पण होता. पाव घेऊन मी पळतच  घरी गेलो. स्वयंपाकघरात मला दोघे छोटे  सोफ्याखाली काहीतरी लपवताना दिसले, पण काय ते मला दिसलेच. ती तीच लाल मांजर होती. फरशीवर थोडेसे दूध  सांडले होते. आणि मग मला हा सगळा प्रकार लक्षात आला. “बिनडोक कुठले” मी त्यांच्यावर ओरडलो,”इथे दिवसात फक्त अर्धा लिटर पातळ  दुधामध्ये आपल्या चौघांना काम  भागवावं लागतं.” एवढे बोलून मी त्या मांजरीला सोफ्याखालून बाहेर काढले आणि खिडकीबाहेर अक्षरशः फेकून दिले. दोघेही चिडीचूप. मग मी त्या अमेरिकन पावाचे चार भाग केले आणि आईचा वाटा फ्रिजमध्ये ठेवून दिला.

“हे कुठून मिळालं तुला?” दोघांनी भीतभीतच विचारले.

“चोरून आणलंय.” असे म्हणून मी बाहेर पडलो. मला झटपट जाऊन   बघायचे होते की रस्त्यावर कुठे   कोळसे तर  पडले नाहीत ना, कारण आत्ताच कोळशाची गाडी तिथून  गेली होती. आणि कधीतरी काही  कोळसे खाली पडत असत. अंगणामध्ये बसलेली ती लाल मांजर परत माझ्याकडे तोंड वर करून बघत होती. तिला “हट” म्हणून मी एक लाथ मारली. पण तिने जागीच बसून फक्त “म्यांव” केले, इतर मांजरासारखी ओरडली मात्र नाही. तिच्या चेहऱ्यावर जे काही भाव होते ते काही मी सांगू शकणार नाही. तिचे हिरवे डोळे तिने माझ्यावर रोखून धरले होते.  रागाच्या भरात मी अमेरिकन पावाचा एक तुकडा तिच्याकडे भिरकावला. नंतर मात्र मला त्याचा पश्चाताप झाला.

जेव्हा मी परत रस्त्यावर आलो तेव्हा बघितले की तिथे माझ्याहून मोठ्या दोघा जणांनी खाली पडलेले बादलीभर  कोळसे आधीच जमा  केले होते. मी तसाच  पुढे चालत गेलो. जर त्या मांजरीमुळे माझा वेळ वाया गेला नसता तर ते सगळे  कोळसे मला मिळाले असते आणि रात्रीचे संपूर्ण जेवण त्यावर  बनवले असते. काय मस्त धगधगले असते ते  कोळसे. नंतर मला शेतातून नुकतेच काढलेले बटाटे वाहून नेणारी एक गाडी दिसली. मी थोडासा अडखळून खाली पडलो आणि मला खाली पडलेले काही बटाटे दिसले.   लगेच मी ते टोपी आणि खिश्यांमध्ये   भरून घेतले. जशी त्या गाडीवानाची नजर पडली तसा मी म्हणालो,”तुमचे बटाटे खाली सांडले आहेत.” मग मी पटपट घरी आलो. आई घरी एकटीच होती. आणि बघतो तर काय – ती लाल मांजर तिच्या मांडीवर बसली होती. “हलकट साली” माझ्या तोंडून निघालं, “ही परत आली पण”. आईने मला फटकारलं ”  उपटसुंभासारखं  काहीतरी बोलू नकोस. हिला शेवटच कधी खायला मिळालं असेल कुणास ठाऊक.  बघ कशी हाडं दिसताहेत तिची”. “आपली तरी कुठे श्रीमंती वाहून चालली आहे”, मी म्हणालो. “मी तिला माझ्या पावाचा छोटासा तुकडा पण दिला” आई रागातच म्हणाली. मी फक्त ह्या मांजरीने आधीच फस्त केलेल्या पाव,दूध आणि सफेद पावाचा विचार करत राहिलो, आईला त्यातले बोललो मात्र काही नाही. मग आम्ही बटाटे शिजवून खाल्ले. आई आनंदी दिसत होती. मी हे बटाटे कुठून आणले हे मात्र तिने मला विचारले नाही. ती हे नक्कीच विचारू  शकली असती. नंतर आईने कोरी कॉफी घेतली. आणि मग सगळ्या गोष्टींची खबर घेतली – की मांजरीने कसं सगळे दूध फस्त केले आणि शेवटी खिडकीबाहेर उडी मारून पळून गेली. मी झटपट सगळे आवरले आणि सुटकेचा निश्वास टाकला.

सकाळी सहा वाजता भाजीच्या शोधात मी बाहेर पडलो. परत आलो तेव्हा आठ वाजले होते. छोटे दोघे नाश्त्यासाठी बसले होते आणि त्या दोघांमधील स्टुलावर ते धूड लेनीच्या बशीमधला भिजविलेला पाव खात बसलं होते. सकाळी सहापासून खाटिकाकडे रांगेत उभी राहिलेली आई थोड्या वेळात परत आली. तिला बघताच मांजर उडी मारतच तिच्या जवळ गेले. आईच्या मनात काय होते कोण जाणे पण मांसाचा एक तुकडा तिने खाली टाकला. आणि हे काही रास्त दरातले मांस पण नव्हते. ते  इतके स्वादिष्ट दिसत होते की आम्ही ते नुसतेच पावाला लावून मिटक्या मारीत संपवले असते. आईला हे नक्कीच कळायला हवे होते.

तळमजल्यामधून जुनी सायकल घेऊन मी शहरातून फेरफटका मारायला निघून गेलो. तिकडे एक तळे आहे ज्यामध्ये मासे मिळतात. माझ्याकडे मासेमारीचा गळ नसला तरी एक काठी आहे जिला मी दोन टोकदार खिळे बसविले आहेत. ते माशांमध्ये घुसवून मी मासेमारी करतो. मला नेहमीप्रमाणे आजही मासे मिळाले. दहाच्या आतच दुपारच्या जेवणासाठी मस्त दोन मासे घेऊन मी घरी परतलो. मासे जेवणाच्या टेबलावर ठेवले आणि आईला हे सांगण्यासाठी झटकन तळघरात गेलो. आई कपडे धूत होती. तीही लगेच  वर आली. पण आता टेबलावर दोघांमधील एकच आणि त्यातही लहान मासा शिल्लक होता. खिडकीच्या चौकटीवर बसून ते लाल धूड मोठ्या माशाचा शेवटचा तुकडा संपवत होते. माझा पारा चांगलाच चढला. मी एक लाकडाचा तुकडा तिला फेकून मारला. जो तिला लागला आणि ती चौकटीवरून बगीच्यामध्ये एखाद्या पोत्यासारखी धप्पकन कोसळली. “आता अती झालं” मी म्हणालो. तेवढ्यात आईने खाडकन मला एक कानाखाली वाजवली. पाच वर्षांचा झाल्यापासून आईने मला मारणे सोडून दिले होते.  “राक्षसा” आई माझ्यावर चांगलीच चिडली होती. बाहेर निघून जाण्याशिवाय काहीच गत्यंतर नव्हते. दुपारी माशाची कोशिंबीर तर होती पण त्यामध्ये माशांचे तुकडे कमी आणि बटाटेच जास्त होते. काही का होईना शेवटी त्या धुडाला तर आम्ही हुसकावून लावले होते. पण असे अजिबात समजू नका की हे सगळं सुरळीत पार पडले म्हणून. दोघे छोटे  अजूनही बगीच्यामध्ये जाऊन तिला साद  घालायचे. आईसुद्धा प्रत्येक संध्याकाळी दारासमोर एका छोट्या वाटीमध्ये तिच्यासाठी दूध ठेवत असे आणि माझ्याकडे  तिरस्काराने पाही. शेवटी मी सुध्दा त्या प्राण्याच्या शोधार्थ काने-कोपरे ढुंढाळून काढले. ती नक्कीच कुठेतरी आजाऱ्यासारखी नाहीतर मरून  पडली  असावी.

पण तीन दिवसांनंतर मांजर पुन्हा हजर!  तिच्या पुढच्या उजव्या पायाला झालेल्या जखमेमुळे ती लंगडत होती, जी मी  मारलेल्या लाकडाची करामत होती. आईने तिला मलमपट्टी केली आणि काहीसे खायला पण दिले. त्यानंतर ती दररोज येत राहिली. एक ही जेवणाची वेळ त्या धुडाने चुकविली नाही. आम्ही तिच्यापासून लपवूनही काही खाऊ शकलो नाही. कारण जेव्हाही कोणी काही खात असे ती लगेच तिथे हाजीर होऊन खाणाऱ्याकडे एकटक बघत बसे. जे जे तिला खायला पाहिजे होते ते ते तिने आमच्याकडून मिळवलेच, अगदी माझ्याकडूनसुद्धा. माझ्या रागाला तर तिने कधीच भीक घातली  नाही. दिवसेंदिवस ती चांगलीच भारत चालली होती, आणि त्यामुळे तिचा मूळचा गोंडसपणा आता खुलून दिसत होता.

बघता बघता १९४६ सरून १९४७ चा हिवाळा  सुरू झाला.  हाता तोंडाची भेट मुश्किलीने होत होती. काही आठवडे तर नावालासुद्धा कुठे मांस उपलब्ध नव्हते. मिळायचे तर फक्त गारठवलेले बटाटे. अपुऱ्या कपड्यांमुळे थंडीने कापरे भरण्याची वेळ आली होती. एकदा भूक असह्य होऊन लेनीने बेकरीमधून पावाचा एक तुकडा चोराला. पण ही गोष्ट फक्त मला माहिती होती. फेब्रुवारीच्या सुरुवातीला मी आईला म्हणालो “आता  त्या धुडालाच कापूया.” “कोणते धूड?” आईने माझ्यावर नजर रोखून विचारले. “ती लाल मांजर आणि कोण?” मी कोऱ्या चेहऱ्याने उत्तरलो खरा पण लवकरच पुठे काय वाढून  ठेवलंय याची मला कल्पना आली. माझ्यावर तावातावाने धावून येऊन तिने विचारले “आपली मांजर? अरे लाज कशी वाटली नाही तुला हे बोलताना?”

पण मी निर्धाराने बोललो “नाही, मला  काही गैर वाटत नाही यामध्ये . आपण तिला पोसून एवढं धष्ट-पुष्ट   बनवलंय की ती आता एका डुकराच्या पिल्ला एवढी झाली आहे. छोटे पिल्लू तर नाहीये ना ती आता, मग काय हरकत आहे?” पण लेनीने लगेचच भोकांड पसरले आणि पीटरने टेबलाखालूनच मला एक लाथ मारली. आई काहीशी दुःखी होऊन म्हणाली “तू एवढा पाषाणहृदयी असशील असं मला  वाटलं नव्हतं.” मांजर शेगडीजवळ बसून मस्त झोपली होती. ती खरोखरच गुबगुबीत दिसत होती आणि एवढी आळशी झाली होती की शिकारीसाठी  घराबाहेर सुद्धा पडत नव्हती.

एप्रिलमध्ये तर बटाटे पण मिळेनासे झाले आणि  ‘काय खायचं?’ असा यक्षप्रश्न आमच्यापुढे उभा राहिला. त्या दिवशी तर माझे डोके सटकले आणि मी त्या मांजरीला वर उचलून म्हणालो ” नीट ऐक, आमच्याकडे आता काहीही शिल्लक राहिलेले नाही. दिसतंय ना तुला?” असे म्हणत मी तिला बटाटयाच्या रिकाम्या

गोण्या आणि पावाचे रिकामे डबे दाखिवले. “आता तरी इथून निघून जा. बघतेस ना इथले हाल?” पण तिने फक्त आपले डोळे मिचकावले आणि शेगडीकडे आपला मोर्चा वळवला. मी रागाने किंचाळलो आणि  जेवणाच्या टेबलावर जोरात मूठ आपटली. पण त्याचाही तिच्यावर काही परिणाम झाला नाही . मी आता सरळ तिला उचलले आणि काखोटीला मारले. बाहेर थोडासा अंधार झाला होता आणि दोघे छोटे आईबरोबर कोळसे शोधण्यासाठी आगगाडीच्या रुळांकडे  गेले होते. हे लाल धूड एवढे आळशी झाले होते की मी त्याला असा घेऊन जाण्याचा त्याने जरासुद्धा प्रतिकार केला नाही. मी नदीकडे निघालो. अचानक मला एक माणूस भेटला आणि मला मांजर विकतोस का म्हणून विचारले. मी आनंदाने हो म्हणालो, पण तो मात्र चेष्टा केल्यासारखा फक्त हसला आणि पुढे निघून गेला. मी नदीवर पोहोचलो. तिथे बर्फाचे काही तुकडे तरंगताना दिसले आणि धुकं असल्यामुळे अजूनच थंड वाटत होते. मांजर मला अजूनच बिलगली आणि मी तिला कुरवाळत म्हणालो, “आता मला हे सहन होत नाहीये. हे चुकीचं आहे की तिथे माझी भावंडे उपाशी आहेत आणि तू मात्र खाऊन खाऊन फुगली आहेस. मी आता हे गप्प बसून बघू शकणार नाही.”

मी एकदा जोरात किंचाळलो आणि त्या धुडाचे मागचे पाय पकडून झाडाच्या खोडावर आपटले. तिच्या तोंडून एक अस्फुट किंचाळी निघाली, मेली तर ती नक्कीच नव्हती. मग मी तिला बर्फाच्या एका तुकड्यावर जोरात आपटले. त्यामुळे तिच्या डोक्यावर फक्त एक खोप पडली आणि त्यातून रक्त वाहू लागलं. बर्फावर सगळीकडे तिच्या रक्ताचे गडद ठिपके पसरले. ती एका लहान मुलासारखी विव्हळली. मला एवढ्यावरच थांबता आले असते पण आता तिला संपवण्याच्या हट्टाला मी पेटलो होतो. मी तिला पुन्हा पुन्हा बर्फाच्या तुकड्यावर आपटत होतो. काहीतरी कडकड मोडल्याचा आवाज आला – पण बर्फ तुटला होता की तिची हाडे हे मात्र मला कळलं नाही. ती अजुनपण जिवंत होती. एका मांजरीला सात जन्म असतात, असे म्हणतात पण हिला एक-दोन जास्तच असावेत. प्रत्येक आघातानंतर ती अजूनच जोरात ओरडत होती. एकदा तर मी पण जोरात किंचाळलो. थंडी असून पण मी घामाने ओलाचिंब झालो होतो. शेवटी ती मेली. मी तिला नदीमध्ये फेकून दिले आणि बर्फ़ानेच माझे हात धुवून घेतले. परत जेव्हा त्या धुडाकडे नजर फिरवली तेव्हा ती मला दूर बर्फाच्या  तुकड्यांमध्ये तरंगताना दिसली आणि पुढे धुक्यामुळे गायब झाली. मला चांगलीच थंडी भरली होती, पण इतक्यातच घरी जायची अजिबात इच्छा नव्हती. अजून काही वेळ  शहरात फेरफटका  मारला आणि मग  घरी परतलो.

“काय रे, काय झालंय तुला? एवढा पांढरा  का पडला आहेस? आणि  कपड्यांवर हे रक्ताचे डाग कसले? आईने विचारले. ” नाकाचा घोंगणा फुटला. ” मी  सारवासारव केली.  माझ्याकडे न बघताच आई शेगडीकडे गेली आणि  पुदिन्याचा चहा बनवू लागली. अचानक मला विचित्र वाटू लागले. मी लगेच तिथून सटकलो आणि सरळ पलंगावर येऊन आडवा झालो. थोड्या वेळाने आई येऊन हळुवारपणे म्हणाली “मी तुला चांगलं ओळखते. ती गोष्ट या पुढे कधीही  मनात आणू नकोस.” मध्यरात्री  पीटर आणि लेनीच्या रडण्याचा आवाज आला. आणि आता मला कळत नाहीये  की त्या मांजरीला मारून मी चांगले केले कि वाईट? तसं बघायला गेले तर तो प्राणी असं खात तरी कितीसं होता?