द्वंद्व आतलं बाहेरचं: नूपुर देसाई

ही नूशीन रोस्तामी मूळची इराणची. २००९ च्या ‘ग्रीन रेवोल्युशन’ मध्ये इतर हजारो लाखो तरूणांसोबत शासनाविरूद्ध आवाज उठवत होती. त्यानंतर ती शिकायला अमेरिकेला गेली. आता तिथेच राहाते, काम करते. पण तिने तयार केलेल्या काही कलाकृतींमुळे आणि २००९मधल्या सहभागामुळे तिला इराण मध्ये परत जाणं दुरापास्त होऊन बसलंय. अमेरिकतेल्या तिच्या नागरिकत्वावरही प्रश्नचिन्ह आहे आणि तिथून ती भारतात आली ते देखील परोलवर. एका क्षणाला कुठलंच नसणं किंवा सर्वत्र बाहेरचं असणं अशा सततच्या अनिश्चिततेतलं जगणं, त्यात समतोल साधण्याचा सतत प्रयत्न करत राहाणं, स्त्री म्हणून, इराणी नागरिक असल्यामुळे सतत परिघावरचं, उपरेपणाचं जगणं यातून तिचं भावविश्व आणि कलाविश्व उभं राहिलंय.  

इथं आत असणं आणि बाहेर असणं या कोटीमधली संदिग्धता अधिकाधिक गाढ होत जाते. हे असं अधलं-मधलं असणं हेच त्याचं खरं गमक आहे की आधी म्हणल्याप्रमाणे ‘आत’ आणि ‘बाहेर’ या संकल्पनांना निरनिराळी परिणामं लावून त्या त्या परस्थितीत समजून घ्यावं लागतं? यातली रस्सीखेच ही पुन्हा दोन्ही बाजूंनी असते, कदाचित जास्तच. यात घाट, रूपं बदलत जातात, त्यांना नवे आकार प्राप्त होतात तर कधी ती रूपं पूर्णपणे विरून जातात. सातत्याने त्यांना एकत्रितपणे पाहाणं पण वेगळं काढत एकमेकांच्या सावल्यात झाकोळू न देता त्यांचं आकलन करणं, हे महत्त्वाचं ठरतं. हे करताना सामाजिक, आर्थिक प्रक्रिया असतील किंवा सांस्कृतिक-कलात्मक रचना, त्यांचा ठाव घेताना आत शिरत आणि बाहेर पडत आवर्त पद्धतीने त्याची दिशा ठरत जाते.

‘बाहेरचं, आतलं, अधलं-मधलं’ या संकल्पनेभोवती गुंफलेल्या या अंकाच्या संदर्भात ही चर्चा आम्हाला महत्त्वाची वाटते. त्याचबरोबर, या अंकात ते कोणत्या रूपात आणि आकारात उमटतं, ते पाहाणंही तितकंच आवश्यक ठरतं. कविता, कथा किंवा नाट्यसंहिता व अकादमीक लेख हे आपापल्या परीने या विषयाला भिडत आहेतच पण दृश्यकलेच्या बाबतीत हे जवळून पाहाता येतं. ‘हाकारा’च्या या अंकात समावेश केलेल्या चित्रमालिकांमधून हे स्पष्टपणे आपल्यासमोर येतं. चित्रांच्या कॅनवासवर भावविश्व आणि कल्पनाविश्व यांची सरमिसळ होते. ते घडण्यात आजूबाजूला येणाऱ्या अनुभवांचा, विचारांचा प्रभाव त्यावर पडत जातो आणि तो जाणिव-नेणिवेतून खोलवर उतरत जातो. तो निरनिराळ्या आकृतीबंधातून, रूप-विरूपातून चित्रांच्या अवकाशात पेरला जातो. जादूई, मिथक किंवा विवेकवादी अशा विविध विचारविश्वातून भवतालाचं आकलन करणाऱ्या चित्राकृतींतून ते उलगडत जाताना दिसतं.

कृश्नल फुलवालाच्या चित्रातली अनेक प्रतलं आजूबाजूच्या अवकाशाचा वेध घेतात.  लघुचित्रशैली अंगिकारून ते बडोद्याच्या ‘डोमेस्टिक स्पेसेस’चं चित्रण करतात. त्यात पारंपारिक चित्रकलेची शैली येते, हस्तकारागिरांचं तंत्र येतं आणि वास्तूकलेतल्या रचनांचे आराखडे येतात. एकमेकांवर याचे थर रचले जातात. हे थर, त्यातल्या चिन्हं आणि आकृत्या यातून एक आभासी प्रतल तयार होत होत त्यात ही कथनं आकाराला येतात. आभासीच्या पलीकडे जात सितिकांत सामंतसिंघार यांच्या जादुई वास्तववादी प्रतिमा आजूबाजूचं भग्न वास्तव आणि शोषण यांचं दर्शन घडवतात. शरीरचं विच्छेदन करून किंवा जोडून तयार झालेली हायब्रिड रूपं आणि विरूपित प्रतिमा, शरीराच्या भागांचं कोलाज, रंगीबेरंगी तुकडे जोडून केलेलं मोंटाज हे सगळं सामाजिक अस्वस्थतेचं रूपक बनतं. शेतकऱ्यांच्या चळवळीला संदर्भ मानून सुरू झालेला हा शोध या जादुई वास्तववादातून अस्थिर करणाऱ्या आणि त्यामुळे विखंडित झालेल्या सामाजिक-मानसिक रचनेचं प्रारूपच आपल्यासमोर मांडतो. मानवी मनाचा थांग घेत असली तरी त्या प्रतिमा आणि कलात्म शैलीतून मात्र कलाकाराची एक प्रकारची अलिप्तता जाणवते. दुसऱ्या बाजूला, प्राची बात्राचं कागदावर रक्ताने काही लिखाण करणं, तिच्या चित्रातले नात्यातल्या गुंतागुंतीचं चित्रण हे अगदी व्यक्तिगत अनुभवातून आलेल, अगदी जवळचं असं दिसतं. हे आत रूतलेल्या, फुललेल्या भावविश्वाचं, नवीन ओळखीचं, ताणलेल्या नात्यातले अनेक पैलु दिसत राहातात. अनिमेश महाताच्या चित्रातून ही व्यक्तिगत पातळीवरची गुंतागुंत ही सामाईक पातळीवरच्या गजबजाटाकडे वळते. हे आतल्या बाहेरच्या अशा तरंगत्या अस्तित्वाच्या खुणा जपणारं गोंधळाचं जग त्याच्या गर्दी दाटलेल्या चित्रातून उभं राहातं. यातल्या उपहासगर्भ प्रतिमा कॅनवासच्या अवकाशात गंमत घडवतात पण तितक्याच झोंबणाऱ्याही असतात. आजूबाजूची ही गजबज, त्यात माणसं, पक्षी, प्राणी, पंखे, भिंग, बरण्या, खाटा सगळंच त्या अस्थिर भावविश्वाचा भाग बनतं. या अस्थिरतेमुळेच ‘आतलं’ किंवा ‘बाहेरचं’ हे ठाशीव रूपात कोरलेलं असू शकत नाही. या दोन्हीकडे एका पूर्णाकाराचे सुटे भाग म्हणून पाहात येत नाही. तर एखाद्या दृश्याचं, कवितेच्या ओळीचं, कहाणीचं किंवा सामाजिक परिस्थितीचं आकलन होण्यासाठी या आत-बाहेर घडणाऱ्या प्रक्रियांमधलं द्वंद्वात्मक नातं समजून घ्यावं लागतं. ते दृश्यात्मकतेत कायमच ‘अधल्या-मधल्या’ वाटणाऱ्या स्वरूपात रेखाटलं जातं. अनुुभवाच्या पातळीवरचं वास्तव आणि मनात, कल्पनाविश्वात त्यावर होणाऱ्या नाना तऱ्हेच्या प्रक्रियांचं चित्रण यातून मात्र ते ठोस बनतं, ‘हाकारा’चा हा अंक ही त्याचीच ही मांडणी.